ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇದಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮ ಯಃ
ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಯುಕ್ತಃ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಕೃತ್ ॥ ೧೮ ॥
ನನು ಕರ್ಮಣಿ ಯತ್ ಅಕರ್ಮದರ್ಶನಮ್ ಅಕರ್ಮಣಿ ವಾ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ತತ್ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಗೌಣಂ ಫಲಭಾವಾಭಾವನಿಮಿತ್ತಮ್, ಕರ್ಮಾಕರ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಗೌಣಾತ್ ಫಲಸ್ಯ ಅಶ್ರವಣಾತ್ನಾಪಿ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಪರಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್ ವಿಶೇಷ ಉಪಲಭ್ಯತೇಸ್ವಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅಕರಣಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ನರಕಪಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ಇತಿ ; ತತ್ರ ವ್ಯಾಜೇನ ಪರವ್ಯಾಮೋಹರೂಪೇಣಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಸ್ಯೇತ್ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರ ಏವಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೇನ ಭಗವತೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಲೋಕವ್ಯಾಮೋಹಾರ್ಥಮಿತಿ ವ್ಯಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ ಏತತ್ ಛದ್ಮರೂಪೇಣ ವಾಕ್ಯೇನ ರಕ್ಷಣೀಯಂ ವಸ್ತು ; ನಾಪಿ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ಪುನಃ ಪುನಃ ಉಚ್ಯಮಾನಂ ಸುಬೋಧಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯೇವಂ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೪೭) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಸ್ಫುಟತರ ಉಕ್ತಃ ಅರ್ಥಃ, ಪುನರ್ವಕ್ತವ್ಯೋ ಭವತಿಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಶಸ್ತಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ
ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇದಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮ ಯಃ
ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಯುಕ್ತಃ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಕೃತ್ ॥ ೧೮ ॥
ನನು ಕರ್ಮಣಿ ಯತ್ ಅಕರ್ಮದರ್ಶನಮ್ ಅಕರ್ಮಣಿ ವಾ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ತತ್ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಗೌಣಂ ಫಲಭಾವಾಭಾವನಿಮಿತ್ತಮ್, ಕರ್ಮಾಕರ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಗೌಣಾತ್ ಫಲಸ್ಯ ಅಶ್ರವಣಾತ್ನಾಪಿ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಪರಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್ ವಿಶೇಷ ಉಪಲಭ್ಯತೇಸ್ವಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅಕರಣಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ನರಕಪಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ಇತಿ ; ತತ್ರ ವ್ಯಾಜೇನ ಪರವ್ಯಾಮೋಹರೂಪೇಣಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಸ್ಯೇತ್ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರ ಏವಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೇನ ಭಗವತೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಲೋಕವ್ಯಾಮೋಹಾರ್ಥಮಿತಿ ವ್ಯಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ ಏತತ್ ಛದ್ಮರೂಪೇಣ ವಾಕ್ಯೇನ ರಕ್ಷಣೀಯಂ ವಸ್ತು ; ನಾಪಿ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ಪುನಃ ಪುನಃ ಉಚ್ಯಮಾನಂ ಸುಬೋಧಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯೇವಂ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೪೭) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಸ್ಫುಟತರ ಉಕ್ತಃ ಅರ್ಥಃ, ಪುನರ್ವಕ್ತವ್ಯೋ ಭವತಿಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಶಸ್ತಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ

ಅವಿವೇಕಪೂರ್ವಕಮ್ , ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ, ಸದಸತೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಯುಕ್ತಂ, ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋಸ್ತು ವಿವೇಕೇನ ಭಾಸಮಾನಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಧೀನಂ ಜ್ಞಾನಂ -ಸಿಂಹದೇವದತ್ತಯೋರಿವ ಗೌಣಂ, ನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -

ನನ್ವಿತಿ ।

ಕರ್ಮಾಕರ್ಮೇತಿ ದರ್ಶನೇ ಫಲಾಭಾವೋ ಗುಣಃ, ಅಕರ್ಮ ಕರ್ಮೇತಿ ದರ್ಶನೇ ತು ಫಲಾಭಾವೋ  ಗುಣಃ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿದಂ ಜ್ಞಾನಂ ಗೌಣಮಿತ್ಯಾಹ -

ಫಲೇತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗೌಪತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಫಲಾಭಾವಾನ್ನ ತದ್ನೌಣತೋಚಿತೇತಿ ದೂಷಯತಿ -

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕರ್ಮಾಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿಗೌಣವಿಜ್ಞಾನೋಪನ್ಯಾಸವ್ಯಾಜೇನ ನಿತ್ಯಾಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಃ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದ್ನೌಣಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಫಲತ್ವಮದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ನಾಪೀತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾದಶುಭಮೋಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಹಾನಿಃ, ಅಶ್ರುತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೇತ್ಯನೇನ ವ್ಯಾಪಾರಗೌರವೇಣ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -

ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।

ನರಕಪಾತಃ ಸ್ಯಾದತೋ ವಿಧೇರೇವಾನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ತಾನೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಯಥೋಕ್ತವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದೇವ ಅಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಸಂಭವೇ ಭಗವತೋ ವ್ಯಾಜವಚನಕಲ್ಪನಮನುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪ್ರಕೃತೇ ಶ್ಲೋಕೇ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಪರಮಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ಭಗವತೋ ವಿಪ್ರಲಂಭಕತ್ವಮಾಪಾದಿತಮಿತಿ ತದೀಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -

ತತ್ರೈವಮಿತಿ ।

ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವ್ಯಾಜರೂಪಮಿತಿ ಭಗವದ್ವಚನಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸ್ವಶಬ್ದೇನಾಪೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಗುಕ್ತಪರಿಪಾಟ್ಯಾ ತದನುಷ್ಠಾನಬೋಧನಸಂಭವಾದ್ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -

ನಚೈತದಿತಿ ।

ವಸ್ತುಶಬ್ದೇನ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸುಬೋಧತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾ ನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾನಂ ‘ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ’ (ಭ. ಗೀ. ೪-೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಂತರೇಣೋಚ್ಯಮಾನಂ ಸುಬೋಧಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಗವತಃ ಶಬ್ದಾಂತರಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನವಾಚಕತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -

ನಾಪೀತಿ ।

ಕಿಂಚ, ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಮುಪದಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಸುಬೋಧನಾರ್ಥಂ ಶಬ್ದಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಹ –

ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ।

ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಾದಿವಿಜ್ಞಾನವ್ಯಾಜೇನ ನಿತ್ಯಾಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯೇತನ್ನಿರಾಕೃತ್ಯ, ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಾದಿದರ್ಶನಂ ಗೌಣಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -

ಸರ್ವತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಯಥಾ ಪ್ರಶಸ್ತಂ ದೇವತಾದಿತತ್ತ್ವಂ, ಯಚ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಮನುಷ್ಠಾನಾರ್ಹಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ, ತದೇವ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ನ ನಿಷ್ಫಲಂ ಕಾಕದಂತಾದಿ । ಕರ್ಮಣಿ ಅಕರ್ಮದರ್ಶನಮಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ಗೌಣತ್ವಾದೇವಾಪ್ರಶಸ್ತಮಕರ್ತವ್ಯಂ ಚ । ನಾತಃ ತದ್ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಿತಿ ವಚನಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।