ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ದೈವಮೇವಾಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯೋಗಿನಃ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ
ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನಾವಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯಜ್ಞೇನೈವೋಪಜುಹ್ವತಿ ॥ ೨೫ ॥
ದೈವಮೇವ ದೇವಾ ಇಜ್ಯಂತೇ ಯೇನ ಯಜ್ಞೇನ ಅಸೌ ದೈವೋ ಯಜ್ಞಃ ತಮೇವ ಅಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯೋಗಿನಃ ಕರ್ಮಿಣಃ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧)ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವಚನೋಕ್ತಮ್ ಅಶನಾಯಾದಿಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತಮ್ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ ನಿರಸ್ತಾಶೇಷವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯತೇಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ ಅಗ್ನಿಶ್ಚ ಸಃ ಹೋಮಾಧಿಕರಣತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನಿಃತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಅಪರೇ ಅನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಯಜ್ಞಮ್ಯಜ್ಞಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಆತ್ಮಾ, ಆತ್ಮನಾಮಸು ಯಜ್ಞಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಾಠಾತ್ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂತಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಯುಕ್ತಮ್ ಅಧ್ಯಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿಧರ್ಮಕಮ್ ಆಹುತಿರೂಪಂ ಯಜ್ಞೇನೈವ ಆತ್ಮನೈವ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೇನ ಉಪಜುಹ್ವತಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪಂತಿ, ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ನಿರುಪಾಧಿಕೇನ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಯದ್ದರ್ಶನಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಹೋಮಃ ತಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನನಿಷ್ಠಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೫ ॥
ದೈವಮೇವಾಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯೋಗಿನಃ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ
ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನಾವಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯಜ್ಞೇನೈವೋಪಜುಹ್ವತಿ ॥ ೨೫ ॥
ದೈವಮೇವ ದೇವಾ ಇಜ್ಯಂತೇ ಯೇನ ಯಜ್ಞೇನ ಅಸೌ ದೈವೋ ಯಜ್ಞಃ ತಮೇವ ಅಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯೋಗಿನಃ ಕರ್ಮಿಣಃ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧)ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವಚನೋಕ್ತಮ್ ಅಶನಾಯಾದಿಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತಮ್ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ ನಿರಸ್ತಾಶೇಷವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯತೇಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ ಅಗ್ನಿಶ್ಚ ಸಃ ಹೋಮಾಧಿಕರಣತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನಿಃತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಅಪರೇ ಅನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಯಜ್ಞಮ್ಯಜ್ಞಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಆತ್ಮಾ, ಆತ್ಮನಾಮಸು ಯಜ್ಞಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಾಠಾತ್ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂತಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಯುಕ್ತಮ್ ಅಧ್ಯಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿಧರ್ಮಕಮ್ ಆಹುತಿರೂಪಂ ಯಜ್ಞೇನೈವ ಆತ್ಮನೈವ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೇನ ಉಪಜುಹ್ವತಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪಂತಿ, ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ನಿರುಪಾಧಿಕೇನ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಯದ್ದರ್ಶನಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಹೋಮಃ ತಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನನಿಷ್ಠಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೫ ॥

ಸರ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಗೌಣವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾದೌ ಯಜ್ಞದ್ವಯಮಾದರ್ಶಯತಿ -

ದೈವಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ದೈವಯಜ್ಞಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ದೇವಾ ಇತಿ ।

ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಂ ಯಜ್ಞಂ ವಿಭಜತೇ -

ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನಾವಿತಿ ।

ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಶ್ರೃತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಯದಜಡಮ್ ಅನೃತವಿಪರೀತಮ್ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದತ್ವೇನ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ -

ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗೇ ಕಥಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -

ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ ದೇಹಾದೇರವ್ಯಾಕೃತಾಂತಾತ್ ಆಂತರತ್ವೇನ ಸಾಧಯತಿ -

ಸರ್ವಾಂತರ ಇತಿ ।

ವಿಧಿಮುಖಂ ಸರ್ವಮೇವೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ನಿಷೇಧಮುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮುಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಮಶೇಷಮೇವಾರ್ಥತೋ ನಿಬಧ್ನಾತಿ -

ಅಶನಾಯೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಗ್ನಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ -

ಸ ಹೋಮೇತಿ ।

ಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢತಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ದಾಹಕತ್ವಾತ್ ವಿಲಯಸ್ಯ ವಾ ಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಯಜ್ಞಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -

ಆತ್ಮನಾಮಸ್ವಿತಿ ।

ಆಧಾರಾಧೇಯಭಾವೇನ ವಾಸ್ತವಭೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋರ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿಂ -

ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಹೋಮಃ ? ನಹಿ ತಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ಹೋಮಃ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀತಿ ।

ಉಪಾಧಿಸಮ್ಯೋಗಫಲಂ ಕಥಯತಿ -

ಅಧ್ಯಸ್ತೇತಿ ।

ಉಪಾಧ್ಯಧ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಾಪ್ತಮರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -

ಆಹುತೀತಿ ।

ಇತ್ಥಂಭೂತಲಕ್ಷಣಾಂ ತೃತೀಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -

ಉಕ್ತೇತಿ ।

ಅಶನಾಯಾದಿಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಹೋಮಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -

ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಪರ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಉಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ಯ ದೈವಯಜ್ಞಾದಿಷು ‘ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೈರೂಪಕ್ಷಿಪ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ಸೋಽಯಮಿತಿ ।

ಉಪಕ್ಷೇಪಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -

ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ

॥ ೨೫ ॥