ఆత్మస్వరూపనిరూపణప్రదేశేషు సంన్యాసప్రతిపాదనాద్ ఆత్మవిదః సంన్యాసో వివక్షితశ్చేత్ , తర్హి కర్మయోగోఽపి తస్య కస్మాన్న భవతి ? ప్రకరణావిశేషాత్ , ఇతి శఙ్కతే -

నను చేతి ।

ఆత్మవిద్యాప్రకరణే కర్మయోగప్రతిపాదనముదాహరతి -

తద్యథేతి ।

ప్రకరణాత్ ఆత్మవిదోఽపి కర్మయోగస్య సమ్భవే ఫలితమాహ -

అతశ్చేతి ।

ఆత్మజ్ఞానోపాయత్వేనాపి ప్రకరణపాఠసిద్ధౌ జ్ఞానాదూర్ధ్వం న్యాయవిరుద్ధం కర్మ కల్పయితుమశక్యమితి పరిహరతి -

అత్రోచ్యత ఇతి ।

సమ్యగ్జ్ఞానమిథ్యాజ్ఞానయోః తత్కార్యయోశ్చ భ్రమనివృత్తిభ్రమసద్భావయోః మిథో విరోధాత్కర్తృత్వాదిభ్రమమూలం కర్మ సమ్యగ్జ్ఞానాదూర్ధ్వం న సమ్భవతీత్యర్థః ।

ఆత్మజ్ఞస్య కర్మయోగాసమ్భవే హేత్వన్తరమాహ -

జ్ఞానయోగేనేతి ।

ఇతశ్చాత్మవిదో జ్ఞానాదూర్ధ్వం కర్మయోగో న యుక్తిమాన్ , ఇత్యాహ -

కృతకృత్యత్వేనేతి ।

జ్ఞానవతో నాస్తి కర్మ ఇత్యత్ర కారణాన్తరమాహ -

తస్యేతి ।

తర్హి జ్ఞానవతా కర్మయోగస్య హేయత్వవత్ జిజ్ఞాసునాపి తస్య త్యాజ్యత్వం, జ్ఞానప్రాప్త్యా తస్యాపి పురుషార్థసిద్ధేః, ఇత్యాశఙ్క్య, జిజ్ఞాసోరస్తి కర్మయోగాపేక్షా ఇత్యాహ -

న కర్మణామితి ।

స్వరూపోపకార్యఙ్గమన్తరేణ అఙ్గిస్వరూపానిష్పత్తేః । జ్ఞానానార్థినా కర్మయోగస్య శుద్ధ్యాదిద్వారా జ్ఞానహేతోరాదేయత్వమిత్యర్థః ।

తర్హి జ్ఞానవతమపి జ్ఞానఫలోపకారిత్వేన కర్మయోగో మృగ్యతామ్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -

యోగారూఢస్యేతి ।

ఉత్పన్నసమ్యగ్జ్ఞానస్య కర్మాభావే శరీరస్థితిహేతోరపి కర్మణోఽసమ్భావత్ న తస్య శరీరస్థితిః, తదస్థితౌ చ కుతో జీవన్ముక్తిః ? తదభావే చ కస్యోపదేష్టృత్వమ్ ? ఉపదేశాభావే చ కుతో జ్ఞానోదయః స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

శారీరమితి ।

విదుషోఽపి శరీరస్థితిరాస్థితా చేత్ , తన్మాత్రప్రయుక్తేషు దర్శనశ్రవణాదిషు కర్తృత్వాభిమానోఽపి స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -

నైవేతి ।

తత్త్వవిత్ ఇత్యనేన చ సమాహితచేతస్తయా కరోమీతి ప్రత్యయస్య సదైవ అకర్తవ్యత్వోపదేశాదితి సమ్బన్ధః ।

యత్తు విదుషః శరీరస్థితినిమిత్తకర్మాభ్యనుజ్ఞానే తస్మిన్కర్తృత్వాభిమానోఽపి స్యాదితి, తత్రాహ -

శరీరేతి ।

ఆత్మయాథాత్మ్యవిదః తేష్వపి నాహం కరోమీతి ప్రత్యయస్య నైవ కిఞ్చిత్కరోమీత్యాదౌ అకర్తృత్వోపదేశాత్ న కర్తృత్వాభిమానసమ్భావనా ఇత్యర్థః ।

యథోక్తోపదేశానుసన్ధానాభావే విదుషోఽపి కరోమీతి స్వాభావికప్రత్యయద్వారా కర్మయోగః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

ఆత్మతత్త్వేతి ।

యద్యపి విద్వాన్ యథోక్తముపదేశం కదాచిత్ నానుసన్ధత్తే, తథాపి తత్త్వవిద్యావిరోధాత్ మిథ్యాజ్ఞానం తన్నిమిత్తం కర్మ వా తస్య సమ్భావయితుమశక్యమిత్యర్థః ।

ఆత్మవిత్కర్తృకయోః సంన్యాసకర్మయోగయోరయోగాత్ తయోర్నిః శ్రేయసకరత్వమ్ అన్యతరస్య విశిష్టత్వమ్ , ఇత్యేతదయుక్తమితి సిద్ధత్వాత్ ద్వితీయం పక్షమఙ్గీకరోతి -

యస్మాదిత్యాదినా ।

తదీయాశ్చ కర్మసంన్యాసాత్ కర్మయోగస్య విశిష్టత్వాభిధానమితి సమ్బన్ధః ।

నను కర్మయోగేన శుద్ధబుద్ధేః సంన్యాసో జాయమానః తస్యాదుత్కృష్యతే, కథం తస్మాత్కర్మయోగస్యోత్కృష్టత్వవాచోయుక్తిర్యుక్తా ? ఇతి తత్రాహ -

పూర్వోక్తేతి ।

వైలక్షణ్యమేవ స్పష్టయతి -

సత్యేవేతి ।

స్వాశ్రమవిహితశ్రవణాదౌ కర్తృత్వవిజ్ఞానే సత్యేవ పూర్వాశ్రమోపాత్తకర్మైకదేశ - విషయసంన్యాసాత్ కర్మయోగస్య శ్రేయస్త్వవచనం ‘నైతాదృశం బ్రాహ్మణస్యాస్తి విత్తమ్ ‘(మ.భా. ౧౨ - ౧౭౫ .౩౭) ఇత్యాదిస్మృతివిరుద్ధమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

యమనియమాదీతి ।

‘ఆనృశంస్యం క్షమా సత్యమహింసా దమ ఆర్జవమ్ ।
ప్రీతిః ప్రసాదో మాధుర్యమక్రోధశ్చ యమా దశ ॥
దానమిజ్యా తపో ధ్యానం స్వాధ్యాయోపస్థనిగ్రహౌ ।
వ్రతోపవాసౌ మౌనం చ స్నానం చ నియమా దశ ॥ ‘

ఇత్యుక్తైర్యమనియ మైః అన్యైశ్చాశ్రమధర్మైః విశిష్టత్వేనానుష్ఠాతుమశక్యత్వాత్ , ఉక్తసంన్యాసాత్కర్మయోగస్య విశిష్టత్వోక్తిర్యుక్తా ఇత్యర్థః ।

నహి కశ్చిదితి న్యాయేన కర్మయోగస్య ఇతరాపేక్షయా సుకరత్వాచ్చ తస్య విశిష్టత్వవచనం శ్లిష్టమిత్యాహ -

సుకరత్వేన చేతి ।

ప్రతివచనవాక్యార్థాలోచనాత్సిద్ధమర్థముపసంహరతి -

ఇత్యేవమితి ।

సంన్యాసకర్మయోగయోర్మిథోవిరుద్ధయోః సముచ్చిత్యానుష్ఠాతుమశక్యయోః అన్యతరస్య కర్తవ్యత్వే, ప్రశస్యతరస్య తద్భావాత్ తద్భావస్య చానిర్ధారితత్వాత్ , తన్నిర్దిధారయిషయా ప్రశ్నః స్యాదితి, ప్రశ్నవాక్యార్థపర్యాలోచనయా ప్రష్టురభిప్రాయో యథా పూర్వముపదిష్టః, తథా ప్రతివచనార్థనిరూపణేనాపి తస్య నిశ్చితత్వాత్ ప్రశ్నోపపత్తిః సిద్ధా ఇత్యర్థః ।