ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ ಸುಖಂ ವಶೀ
ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್ ॥ ೧೩ ॥
ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಕಾಮ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ವಿವೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾ, ಕರ್ಮಾದೌ ಅಕರ್ಮಸಂದರ್ಶನೇನ ಸಂತ್ಯಜ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಆಸ್ತೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಸುಖಮ್ತ್ಯಕ್ತವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಚೇಷ್ಟಃ ನಿರಾಯಾಸಃ ಪ್ರಸನ್ನಚಿತ್ತಃ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ರ ನಿವೃತ್ತಸರ್ವಬಾಹ್ಯಪ್ರಯೋಜನಃ ಇತಿಸುಖಮ್ ಆಸ್ತೇಇತ್ಯುಚ್ಯತೇವಶೀ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃಕ್ವ ಕಥಮ್ ಆಸ್ತೇ ಇತಿ, ಆಹನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಿ ಆತ್ಮನ ಉಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ, ಅವಾಕ್ ದ್ವೇ ಮೂತ್ರಪುರೀಷವಿಸರ್ಗಾರ್ಥೇ, ತೈಃ ದ್ವಾರೈಃ ನವದ್ವಾರಂ ಪುರಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ಶರೀರಮ್ , ಪುರಮಿವ ಪುರಮ್ , ಆತ್ಮೈಕಸ್ವಾಮಿಕಮ್ , ತದರ್ಥಪ್ರಯೋಜನೈಶ್ಚ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯೈಃ ಅನೇಕಫಲವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉತ್ಪಾದಕೈಃ ಪೌರೈರಿವ ಅಧಿಷ್ಠಿತಮ್ತಸ್ಮಿನ್ ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಆಸ್ತೇ ; ಕಿಂ ವಿಶೇಷಣೇನ ? ಸರ್ವೋ ಹಿ ದೇಹೀ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಅಸಂನ್ಯಾಸೀ ವಾ ದೇಹೇ ಏವ ಆಸ್ತೇ ; ತತ್ರ ಅನರ್ಥಕಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿಉಚ್ಯತೇಯಸ್ತು ಅಜ್ಞಃ ದೇಹೀ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಸಂಘಾತಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶೀ ಸರ್ವೋಽಪಿಗೇಹೇ ಭೂಮೌ ಆಸನೇ ವಾ ಆಸೇಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಹಿ ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ಗೇಹೇ ಇವ ದೇಹೇ ಆಸೇ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಂಭವತಿದೇಹಾದಿಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮದರ್ಶಿನಸ್ತುದೇಹೇ ಆಸೇಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಉಪಪದ್ಯತೇಪರಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಾನಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೇನ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಾಸ ಉಪಪದ್ಯತೇಉತ್ಪನ್ನವಿವೇಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಿನೋಽಪಿ ಗೇಹೇ ಇವ ದೇಹೇ ಏವ ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ಆಸನಮ್ ಪ್ರಾರಬ್ಧಫಲಕರ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ದೇಹ ಏವ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃದೇಹೇ ಏವ ಆಸ್ತೇ ಇತಿ ಅಸ್ತ್ಯೇವ ವಿಶೇಷಣಫಲಮ್ , ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ ಸುಖಂ ವಶೀ
ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್ ॥ ೧೩ ॥
ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಕಾಮ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ವಿವೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾ, ಕರ್ಮಾದೌ ಅಕರ್ಮಸಂದರ್ಶನೇನ ಸಂತ್ಯಜ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಆಸ್ತೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಸುಖಮ್ತ್ಯಕ್ತವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಚೇಷ್ಟಃ ನಿರಾಯಾಸಃ ಪ್ರಸನ್ನಚಿತ್ತಃ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ರ ನಿವೃತ್ತಸರ್ವಬಾಹ್ಯಪ್ರಯೋಜನಃ ಇತಿಸುಖಮ್ ಆಸ್ತೇಇತ್ಯುಚ್ಯತೇವಶೀ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃಕ್ವ ಕಥಮ್ ಆಸ್ತೇ ಇತಿ, ಆಹನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಿ ಆತ್ಮನ ಉಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ, ಅವಾಕ್ ದ್ವೇ ಮೂತ್ರಪುರೀಷವಿಸರ್ಗಾರ್ಥೇ, ತೈಃ ದ್ವಾರೈಃ ನವದ್ವಾರಂ ಪುರಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ಶರೀರಮ್ , ಪುರಮಿವ ಪುರಮ್ , ಆತ್ಮೈಕಸ್ವಾಮಿಕಮ್ , ತದರ್ಥಪ್ರಯೋಜನೈಶ್ಚ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯೈಃ ಅನೇಕಫಲವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉತ್ಪಾದಕೈಃ ಪೌರೈರಿವ ಅಧಿಷ್ಠಿತಮ್ತಸ್ಮಿನ್ ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಆಸ್ತೇ ; ಕಿಂ ವಿಶೇಷಣೇನ ? ಸರ್ವೋ ಹಿ ದೇಹೀ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಅಸಂನ್ಯಾಸೀ ವಾ ದೇಹೇ ಏವ ಆಸ್ತೇ ; ತತ್ರ ಅನರ್ಥಕಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿಉಚ್ಯತೇಯಸ್ತು ಅಜ್ಞಃ ದೇಹೀ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಸಂಘಾತಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶೀ ಸರ್ವೋಽಪಿಗೇಹೇ ಭೂಮೌ ಆಸನೇ ವಾ ಆಸೇಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಹಿ ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ಗೇಹೇ ಇವ ದೇಹೇ ಆಸೇ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಂಭವತಿದೇಹಾದಿಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮದರ್ಶಿನಸ್ತುದೇಹೇ ಆಸೇಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಉಪಪದ್ಯತೇಪರಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಾನಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೇನ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಾಸ ಉಪಪದ್ಯತೇಉತ್ಪನ್ನವಿವೇಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಿನೋಽಪಿ ಗೇಹೇ ಇವ ದೇಹೇ ಏವ ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ಆಸನಮ್ ಪ್ರಾರಬ್ಧಫಲಕರ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ದೇಹ ಏವ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃದೇಹೇ ಏವ ಆಸ್ತೇ ಇತಿ ಅಸ್ತ್ಯೇವ ವಿಶೇಷಣಫಲಮ್ , ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್

ಸರ್ವಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಮರಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಆಸ್ತ ಇತಿ ।

ವೃತ್ತಿಂ ಲಭಮಾನೋಽಪಿ ಶರೀರತಾಪೇನ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿನಾ ತಪ್ಯಮಾನಃ ತಿಷ್ಠತಿ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -

ಸುಖಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಪಾರವಶ್ಯಂ ಪರ್ಯುದಸ್ಯತಿ -

ವಶೀತಿ ।

ಆಸನಸ್ಯ ಅಪೇಕ್ಷಿತಮ್ ಅಧಿಕರಣಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -

ನವೇತಿ ।

ದೇಹಸಂಬಂಧಾಮಿಮಾನಾಭಾಸವತ್ತ್ವಮ್ ಆಹ -

ದೇಹೀತಿ ।

ಮನಸಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಬಹಿಃ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -

ನೈವೇತಿ ।

ತಾನ್ಯೇವ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪರಿತ್ಯಾಜ್ಯಾನಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -

ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।

ತೇಷಾಂ ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುಮಾಹ -

ತಾನೀತಿ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಸುಖಮಾಸ್ತ ಇತಿ, ತದ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -

ತ್ಯಕ್ತೇತಿ ।

ಜಿತೇಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ಕಾಯವಶೀಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ದ್ವೇ ಶ್ರೋತ್ರೇ, ದ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷೀ, ದ್ವೇ ನಾಸಿಕೇ, ವಾಗೇಕಾ, ಇತಿ ಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಿ ಶಿರೋಗತಾನಿ ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ ।

ಅಥಾಪಿ ಕಥಂ ನವದ್ವಾರತ್ವಮ್ ? ಅಧೋಗತಾಭ್ಯಾಂ ಪಾಯೂಪಸ್ಥಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ, ಇತ್ಯಾಹ -

ಅರ್ವಾಗಿತಿ ।

ಶರೀರಸ್ಯ ಪುರಸಾಮ್ಯಂ ಸ್ವಾಮಿನಾ ಪೌರೈಶ್ಚ ಅಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ದರ್ಶಯತಿ -

ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹೇ ಜೀವನತ್ವಾತ್ ದೇಹಸಂಬಂಧಾಭಿಮಾನಾಭಾಸವಾನ್ ಅವತಿಷ್ಠತೇ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರವಾಸೀವ ಪರಗೇಹೇ ತತ್ಪೂಜಾಪರಿಭವಾದಿಭಿರಪ್ರಹೃಷ್ಯನ್ ಅವಿಷೀದನ್ ವ್ಯಾಮೋಹಾದಿರಹಿತಶ್ಚ ತಿಷ್ಠತಿ, ಇತಿ ಮತ್ವಾ, ಆಹ -

ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ವಿಶೇಷಣಮ್ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -

ಕಿಮಿತಿ ।

ತದನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -

ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।

ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೇ ದೇಹಾವಸ್ಥಾನೇ, ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹೇ ತಿಷ್ಠತಿ ವಿದ್ವಾನ್ , ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ವಿಶೇಷಣಫಲಂ ದರ್ಶಯನ್ ಉತ್ತರಮ್ ಪ್ರಾಹ -

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

 ಕಿಮವಿವೇಕಿನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚೋದ್ಯತೇ ! ಕಿಂ ವಾ ವಿವೇಕಿನಂ ಪ್ರತಿ ? ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಆದ್ಯಮ್ ಅಂಗೀಕರೋತಿ -

ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅಜ್ಞತ್ವಂ ದೇಹಿತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ತದೇವ ದೇಹಿತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -

ದೇಹೇತಿ ।

ಸಂಘಾತಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋಽಪಿ ದೇಹೇ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಸ್ಯಾದ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ ನೇತ್ಯಾಹ -

ನಹೀತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -

ದೇಹಾದೀತಿ ।

ಗೃಹಾದಿಷು ದೇಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನೇನ ಆತ್ಮಾವಸ್ಥಾನಭ್ರಮವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ದೇಹೇ ವಿದ್ವಾನ್ ಆಸ್ತ ಇತಿ  ವಿಶೇಷಣಮ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ವಿವೇಕವತೋ ದೇಹೇ ಅವಸ್ಥಾನಪ್ರತಿಭಾಸಸಂಭವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಿವೇಕಿನೋ ದೇಹಾವಸ್ಥಾನಪ್ರತಿಭಾನೇಽಪಿ ವಾಙ್ಮನೋದೇಹವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಮನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ , ತತ್ತ್ಯಾಗೇನ ಕುತಃ ತಸ್ಯ ದೇಹೇಽವಸ್ಥಾನಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -

ಪರಕರ್ಮಣಾಂ ಚೇತಿ ।

ನನು ವಿವೇಕಿನೋ ದಿಗಾದ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಾವಿಕ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕುತೋ ದೇಹೇ ಅವಸ್ಥಾನಮ್ ಆಸ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -

ಉತ್ಪನ್ನೇತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -

ಪ್ರಾರಬ್ಧೇತಿ ।

ಯದಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಫಲಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ಮ ತಸ್ಯೋಪಭುಕ್ತಸ್ಯ ಶೇಷಾತ್ ಅನುಪಭುಕ್ತಾದ್ದೇಹಾದಿಸಂಸ್ಕಾರೋಽನುವರ್ತತೇ ತದನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ ತತ್ರೈವ ದೇಹೇ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಅವಸ್ಥಾನವಿಷಯಮ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ಅತೋ ವಿವೇಕವತಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ ದೇಹೇ ಅವಸ್ಥಾನವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶೇಷಣಾಸಂಭವೇಽಪಿ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅರ್ಥವತ್ , ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -

ದೇಹ ಏವೇತಿ ।

ದೇಹೇ ಸ್ವಾವಸ್ಥಾನವಿಷಯೋ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತದವಿಷಯಶ್ಚಾವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತಯೋ ಏವಂ ಭೇದೇ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅರ್ಥವತ್ , ಇತಿ ಉಪಸಂಹರನ್ನೇವ ಹೇತುಂ ವಿಶದಯತಿ -

ವಿದ್ವದಿತಿ ।