ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ ಸುಖಂ ವಶೀ ।
ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್ ॥ ೧೩ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಾನಿ ‘ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾಪಿ ಆತ್ಮಸಮವಾಯಿ ತು ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ — ನೈವ ಕುರ್ವನ್ ಸ್ವಯಮ್ , ನ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಿ ಕಾರಯನ್ ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವರ್ತಯನ್ । ಕಿಂ ಯತ್ ತತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ದೇಹಿನಃ ಸ್ವಾತ್ಮಸಮವಾಯಿ ಸತ್ ಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ನ ಸಂಭವತಿ, ಯಥಾ ಗಚ್ಛತೋ ಗತಿಃ ಗಮನವ್ಯಾಪಾರಪರಿತ್ಯಾಗೇ ನ ಸ್ಯಾತ್ ತದ್ವತ್ ? ಕಿಂ ವಾ ಸ್ವತ ಏವ ಆತ್ಮನಃ ನ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ? ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ — ನ ಅಸ್ತಿ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ‘ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೨೫) ‘ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೩೧) ಇತಿ । ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥ ೧೩ ॥
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ ಸುಖಂ ವಶೀ ।
ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್ ॥ ೧೩ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಾನಿ ‘ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾಪಿ ಆತ್ಮಸಮವಾಯಿ ತು ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ — ನೈವ ಕುರ್ವನ್ ಸ್ವಯಮ್ , ನ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಿ ಕಾರಯನ್ ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವರ್ತಯನ್ । ಕಿಂ ಯತ್ ತತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ದೇಹಿನಃ ಸ್ವಾತ್ಮಸಮವಾಯಿ ಸತ್ ಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ನ ಸಂಭವತಿ, ಯಥಾ ಗಚ್ಛತೋ ಗತಿಃ ಗಮನವ್ಯಾಪಾರಪರಿತ್ಯಾಗೇ ನ ಸ್ಯಾತ್ ತದ್ವತ್ ? ಕಿಂ ವಾ ಸ್ವತ ಏವ ಆತ್ಮನಃ ನ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ? ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ — ನ ಅಸ್ತಿ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ‘ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೨೫) ‘ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೩೧) ಇತಿ । ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥ ೧೩ ॥

ಆರೋಪಿತಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಭಾವೇಪಿ ಸ್ವಗತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ ದುರ್ವಾರಮ್ , ಇತಿ ಆಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ, ದೂಷಯತಿ -

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವರ್ತಯನ್ ಆಸ್ತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ, ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಶತುಃ ಏವಮೇವ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ಆತ್ಮನೋ ನ, ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಯತಿ -

ಕಿಮಿತಿ ।

ಯತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ, ತತ್ಕಿಂ ದೇಹಿನಃ ಸ್ವಾತ್ಮಸಮವಾಯಿ ಸದೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ನ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ಯಥಾ ಗಚ್ಛತೋ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಗತೈವ ಗತಿಃ, ತತ್ಸ್ಥಿತ್ಯಾ ತ್ಯಾಗಾನ್ನ ಭವತಿ, ಅಥವಾ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ಆತ್ಮನೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ಆದ್ಯೇ ಸಕ್ರಿಯತ್ವಂ, ದ್ವಿತೀಯ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಉತ್ತರಮಾಹ -

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಮ್ ಅನುಕೂಲಯತಿ -

ಉಕ್ತಂ ಹೀತಿ ।

ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಪಿ ಸಂವಾದಯತಿ -

ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪೀತಿ ।

ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ -

ಧ್ಯಾಯತೀವೇತಿ ।

ಉಪಾಧಿಗತೈವ ಸರ್ವಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ, ನ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವತೋ ಅಸ್ತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೩ ॥