ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಆರುರುಕ್ಷೋರ್ಮುನೇರ್ಯೋಗಂ ಕರ್ಮ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ ।
ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ ॥ ೩ ॥
ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಆರೋಢುಮಿಚ್ಛತಃ, ಅನಾರೂಢಸ್ಯ, ಧ್ಯಾನಯೋಗೇ ಅವಸ್ಥಾತುಮಶಕ್ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ? ಮುನೇಃ, ಕರ್ಮಫಲಸಂನ್ಯಾಸಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮಾರುರುಕ್ಷೋಃ ? ಯೋಗಮ್ । ಕರ್ಮ ಕಾರಣಂ ಸಾಧನಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಪುನಃ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಉಪಶಮಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಕಾರಣಂ ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಸಾಧನಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವದ್ಯಾವತ್ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಉಪರಮತೇ, ತಾವತ್ತಾವತ್ ನಿರಾಯಾಸಸ್ಯ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ಸ ಝಟಿತಿ ಯೋಗಾರೂಢೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ವ್ಯಾಸೇನ — ‘ನೈತಾದೃಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತಂ ಯಥೈಕತಾ ಸಮತಾ ಸತ್ಯತಾ ಚ । ಶೀಲಂ ಸ್ಥಿತಿರ್ದಂಡನಿಧಾನಮಾರ್ಜವಂ ತತಸ್ತತಶ್ಚೋಪರಮಃ ಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೧೭೫ । ೩೭) ಇತಿ ॥ ೩ ॥
ಆರುರುಕ್ಷೋರ್ಮುನೇರ್ಯೋಗಂ ಕರ್ಮ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ ।
ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ ॥ ೩ ॥
ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಆರೋಢುಮಿಚ್ಛತಃ, ಅನಾರೂಢಸ್ಯ, ಧ್ಯಾನಯೋಗೇ ಅವಸ್ಥಾತುಮಶಕ್ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ? ಮುನೇಃ, ಕರ್ಮಫಲಸಂನ್ಯಾಸಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮಾರುರುಕ್ಷೋಃ ? ಯೋಗಮ್ । ಕರ್ಮ ಕಾರಣಂ ಸಾಧನಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಪುನಃ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಉಪಶಮಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಕಾರಣಂ ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಸಾಧನಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವದ್ಯಾವತ್ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಉಪರಮತೇ, ತಾವತ್ತಾವತ್ ನಿರಾಯಾಸಸ್ಯ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ಸ ಝಟಿತಿ ಯೋಗಾರೂಢೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ವ್ಯಾಸೇನ — ‘ನೈತಾದೃಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತಂ ಯಥೈಕತಾ ಸಮತಾ ಸತ್ಯತಾ ಚ । ಶೀಲಂ ಸ್ಥಿತಿರ್ದಂಡನಿಧಾನಮಾರ್ಜವಂ ತತಸ್ತತಶ್ಚೋಪರಮಃ ಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೧೭೫ । ೩೭) ಇತಿ ॥ ೩ ॥

ಭಾವಿನ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಮುನೇರ್ಯೋಗಮ್ ಆರೋಢುಮ್ ಇಚ್ಛೋಃ ಇಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಯೋಗಾರೋಹಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಹೇತುಶ್ಚೇದ್ ಅಪೇಕ್ಷಿತಮ್ ಯೋಗಮ್ ಆರೂಢಸ್ಯಪಿ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ತದೇವ ಕಾರಣಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇ ಕ್ಲೃಪ್ತಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನಾರೂಢಸ್ಯ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯೈವ ಅರ್ಥಮ್ ಸ್ಫುಟಯತಿ -

ಧ್ಯಾನೇತಿ ।

ಮುನಿತ್ವಂ ಕರ್ಮಫಲಸಂನ್ಯಾಸಿನಿ ಔಪಚಾರಿಕಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ಕರ್ಮಫಲೇತಿ ।

ಸಾಧನಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಧ್ಯಾನಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತೀಚ್ಛಾಯಾಮ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ । ‘ತಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಿಣೋ ಗ್ರಹಣಮ್ ।

ಏವಕಾರೋ ಭಿನ್ನಕ್ರಮಃ ಶಮಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಕಸ್ಯ ಅನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಶಮೋ ಹೇತುಃ ? ಇತಿ, ತತ್ರ ಆಹ -

ಯೋಗಾರೂಢತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮರೂಪೋಪಶಮಸ್ಯ ಯೋಗಾರೂಢತ್ವೇ ಕಾರಣತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -

ಯಾವದ್ಯಾವದಿತಿ ।

ಸರ್ವಕರ್ಮನಿವೃತ್ತೌ ಆಯಾಸಾಭಾವಾತ್ ವಶೀಕೃತಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನೇ ಯೋಗಾರೂಢತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವಕರ್ಮೋಪರಮಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವೇ ಪೌರಾಣಿಕೀಂ ಸಮ್ಮತಿಮ್ ಆಹ -

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಏಕತಾ ಸರ್ವೇಷು  ಭೂತೇಷು ವಸ್ತುನೋ ದ್ವೈತಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಮ್ ,  ಇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಸಮತಾ - ತೇಷ್ವೇವ ಔಪಾಧಿಕವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸ್ವತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಧೀಃ । ಸತ್ಯತಾ - ತೇಷಾಮೇವ ಹಿತವಚನಮ್ । ಶೀಲಮ್ - ಸ್ವಭಾವಸಂಪತ್ತಿಃ । ಸ್ಥಿತಿಃ - ಸ್ಥೈರ್ಯಮ್ । ದಂಡನಿಧಾನಮ್ - ಅಹಿಂಸನಮ್ । ಆರ್ಜವಮ್ - ಅವಕ್ರತ್ವಮ್ । ಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಃ ಸರ್ವಾಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಉಪರತಿಶ್ಚ ಇತಿ, ಏತದುಕ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಯಥಾ - ಯಾದೃಶಮ್ , ಏತಾದೃಶಂ ನಾನ್ಯದ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿತ್ತಮ್ - ಪುಮರ್ಥಸಾಧನಮ್ , ಅಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಏತದೇವ ಅಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥