ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಯದಾ ಹಿ ನೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ನ ಕರ್ಮಸ್ವನುಷಜ್ಜತೇ ।
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ ಯೋಗಾರೂಢಸ್ತದೋಚ್ಯತೇ ॥ ೪ ॥
ಯದಾ ಸಮಾಧೀಯಮಾನಚಿತ್ತೋ ಯೋಗೀ ಹಿ ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ತೇಷು ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಸು ಚ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇಷು ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಬುದ್ಧ್ಯಾ ನ ಅನುಷಜ್ಜತೇ ಅನುಷಂಗಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧಿಂ ನ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ ಸರ್ವಾನ್ ಸಂಕಲ್ಪಾನ್ ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಕಾಮಹೇತೂನ್ ಸಂನ್ಯಸಿತುಂ ಶೀಲಮ್ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ, ಯೋಗಾರೂಢಃ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಗ ಇತ್ಯೇತತ್ , ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಉಚ್ಯತೇ । ‘ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಾ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ — ‘ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಃ ಕಾಮೋ ವೈ ಯಜ್ಞಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಸಂಭವಾಃ । ’ (ಮನು. ೨ । ೩) ‘ಕಾಮ ಜಾನಾಮಿ ತೇ ಮೂಲಂ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಕಿಲ ಜಾಯಸೇ । ನ ತ್ವಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯಾಮಿ ತೇನ ಮೇ ನ ಭವಿಷ್ಯಸಿ’ (ಮೋ. ಧ. ೧೭೭ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ । ಸರ್ವಕಾಮಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ, ‘ಸ ಯಥಾಕಾಮೋ ಭವತಿ ತತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ ಯತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ ತತ್ಕರ್ಮ ಕುರುತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ‘ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಃ ತತ್ತತ್ ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್’ (ಮನು. ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ; ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ — ನ ಹಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೇ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸ್ಪಂದಿತುಮಪಿ ಶಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ತ್ಯಾಜಯತಿ ಭಗವಾನ್ ॥ ೪ ॥
ಯದಾ ಹಿ ನೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ನ ಕರ್ಮಸ್ವನುಷಜ್ಜತೇ ।
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ ಯೋಗಾರೂಢಸ್ತದೋಚ್ಯತೇ ॥ ೪ ॥
ಯದಾ ಸಮಾಧೀಯಮಾನಚಿತ್ತೋ ಯೋಗೀ ಹಿ ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ತೇಷು ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಸು ಚ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇಷು ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಬುದ್ಧ್ಯಾ ನ ಅನುಷಜ್ಜತೇ ಅನುಷಂಗಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧಿಂ ನ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ ಸರ್ವಾನ್ ಸಂಕಲ್ಪಾನ್ ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಕಾಮಹೇತೂನ್ ಸಂನ್ಯಸಿತುಂ ಶೀಲಮ್ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ, ಯೋಗಾರೂಢಃ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಗ ಇತ್ಯೇತತ್ , ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಉಚ್ಯತೇ । ‘ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಾ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ — ‘ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಃ ಕಾಮೋ ವೈ ಯಜ್ಞಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಸಂಭವಾಃ । ’ (ಮನು. ೨ । ೩) ‘ಕಾಮ ಜಾನಾಮಿ ತೇ ಮೂಲಂ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಕಿಲ ಜಾಯಸೇ । ನ ತ್ವಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯಾಮಿ ತೇನ ಮೇ ನ ಭವಿಷ್ಯಸಿ’ (ಮೋ. ಧ. ೧೭೭ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ । ಸರ್ವಕಾಮಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ, ‘ಸ ಯಥಾಕಾಮೋ ಭವತಿ ತತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ ಯತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ ತತ್ಕರ್ಮ ಕುರುತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ‘ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಃ ತತ್ತತ್ ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್’ (ಮನು. ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ; ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ — ನ ಹಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೇ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸ್ಪಂದಿತುಮಪಿ ಶಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ತ್ಯಾಜಯತಿ ಭಗವಾನ್ ॥ ೪ ॥

ಸರ್ವೇಷಾಮ್ ಅಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಾನಾಂ ಯೋಗಾರೋಹಣಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಮ್ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಆಹ -

ಸರ್ವಾನಿತಿ ।

ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸನ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಸಂಭವೇ ಕುತೋ ಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಸರ್ವೇತಿ ।

ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಪರಿತ್ಯಗೇ ಯಥೋಕ್ತವಿಧ್ಯನುಷ್ಠಾನಮ್ , ಅಯತ್ನಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಆಹ -

ಸಂಕಲ್ಪೇತಿ ।

ಮೂಲೋನ್ಮೂಲನೇ ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತಿಃ ಅಯತ್ನಸುಲಭಾ, ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -

ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲ ಇತಿ ।

ತತ್ರ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -

ಕಾಮೇತಿ ।

ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಾಭಾವೇ ಕಾಮಾಭಾವವತ್ ಕರ್ಮಾಭಾವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕಾಮಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಾಮಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -

ಸರ್ವಕಾಮೇತಿ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕಾಮಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಶ್ರೃತಿಸ್ಮೃತೀ ಪ್ರಭಾಣಯತಿ -

ಸ ಯಥೇತಿ ।

ಸ ಪುರುಷಃ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಅಜಾನನ್ ಯತ್ಫಲಕಾಮೋ ಭವತಿ, ತತ್ಸಾಧನಮ್ ಅನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಬುದ್ಧೋ ಧಾರಯತಿ, ಇತಿ ತತ್ಕ್ರತುಕರ್ಭವತಿ । ಯಚ್ಚ ಅನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ತದೇವ ಕರ್ಮ ಬಹಿರಪಿ ಕರೋತಿ, ಇತಿ ಕಾಮಾಧೀನಂ ಕರ್ಮ ಉಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಮಜನ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ಇತಿ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಸ್ಮೃತೌ ‘ಹಿ’ ಶಬ್ದಃ ।

ನ್ಯಾಯಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -

ನಹಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪೇತಿ ।

ಸ್ವಾಪಾದೌ ಅದರ್ಶನಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ದುರನಿರಸ್ತಮ್ , ಇತಿ ವಕ್ತುಮ್  ‘ಅಪಿ’ ಶಬ್ದಃ ।

ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -

ತಸ್ಮಾದಿತಿ

॥ ೪ ॥