ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಸಮಂ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಧಾರಯನ್ನಚಲಂ ಸ್ಥಿರಃ ।
ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಂ ಸ್ವಂ ದಿಶಶ್ಚಾನವಲೋಕಯನ್ ॥ ೧೩ ॥
ಸಮಂ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಕಾಯಶ್ಚ ಶಿರಶ್ಚ ಗ್ರೀವಾ ಚ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ತತ್ ಸಮಂ ಧಾರಯನ್ ಅಚಲಂ ಚ । ಸಮಂ ಧಾರಯತಃ ಚಲನಂ ಸಂಭವತಿ ; ಅತಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಅಚಲಮಿತಿ । ಸ್ಥಿರಃ ಸ್ಥಿರೋ ಭೂತ್ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಂ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಂ ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರೇಕ್ಷಣಂ ದರ್ಶನಂ ಕೃತ್ವೇವ ಇತಿ । ಇವಶಬ್ದೋ ಲುಪ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ನ ಹಿ ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮಿಹ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಚಕ್ಷುಷೋ ದೃಷ್ಟಿಸಂನಿಪಾತಃ । ಸ ಚ ಅಂತಃಕರಣಸಮಾಧಾನಾಪೇಕ್ಷೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮೇವ ಚೇತ್ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಮನಃ ತತ್ರೈವ ಸಮಾಧೀಯೇತ, ನಾತ್ಮನಿ । ಆತ್ಮನಿ ಹಿ ಮನಸಃ ಸಮಾಧಾನಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೬ । ೨೫) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಇವಶಬ್ದಲೋಪೇನ ಅಕ್ಷ್ಣೋಃ ದೃಷ್ಟಿಸಂನಿಪಾತ ಏವ ‘ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ದಿಶಶ್ಚ ಅನವಲೋಕಯನ್ ದಿಶಾಂ ಚ ಅವಲೋಕನಮಂತರಾಕುರ್ವನ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥ ೧೩ ॥
ಸಮಂ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಧಾರಯನ್ನಚಲಂ ಸ್ಥಿರಃ ।
ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಂ ಸ್ವಂ ದಿಶಶ್ಚಾನವಲೋಕಯನ್ ॥ ೧೩ ॥
ಸಮಂ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಕಾಯಶ್ಚ ಶಿರಶ್ಚ ಗ್ರೀವಾ ಚ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ತತ್ ಸಮಂ ಧಾರಯನ್ ಅಚಲಂ ಚ । ಸಮಂ ಧಾರಯತಃ ಚಲನಂ ಸಂಭವತಿ ; ಅತಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಅಚಲಮಿತಿ । ಸ್ಥಿರಃ ಸ್ಥಿರೋ ಭೂತ್ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಂ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಂ ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರೇಕ್ಷಣಂ ದರ್ಶನಂ ಕೃತ್ವೇವ ಇತಿ । ಇವಶಬ್ದೋ ಲುಪ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ನ ಹಿ ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮಿಹ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಚಕ್ಷುಷೋ ದೃಷ್ಟಿಸಂನಿಪಾತಃ । ಸ ಚ ಅಂತಃಕರಣಸಮಾಧಾನಾಪೇಕ್ಷೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮೇವ ಚೇತ್ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಮನಃ ತತ್ರೈವ ಸಮಾಧೀಯೇತ, ನಾತ್ಮನಿ । ಆತ್ಮನಿ ಹಿ ಮನಸಃ ಸಮಾಧಾನಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೬ । ೨೫) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಇವಶಬ್ದಲೋಪೇನ ಅಕ್ಷ್ಣೋಃ ದೃಷ್ಟಿಸಂನಿಪಾತ ಏವ ‘ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ದಿಶಶ್ಚ ಅನವಲೋಕಯನ್ ದಿಶಾಂ ಚ ಅವಲೋಕನಮಂತರಾಕುರ್ವನ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥ ೧೩ ॥

ಸಮತ್ವಮ್ - ಋಜುತ್ವಮ್ , ಕಾಯಃ - ಶರೀರಮಧ್ಯಮ್

‘ಅಚಲಮ್ ‘ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅವತಾರ್ಯ ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -

ಸಮಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಯೋಃ ವಿಷಯಪಾರವಶ್ಯಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ ಅಚಲತ್ವಂ ಸ್ಥೈರ್ಯಮ್ ।

ಕಿಮಿತಿ ಇವಶಬ್ದಲೋಪಃ ಅತ್ರ  ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮೇವ ಯೋಗಾಂಗತ್ವೇನ ಅತ್ರ ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ನಹೀತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಕಿಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್ ಆಹ -

ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಿಸನ್ನಿಪಾತಃ - ದೃಷ್ಟೇಃ - ಚಕ್ಷುಷಃ, ರೂಪಾದಿವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಹಿತ್ಯಮ್ ।

ಕಥಮ್ ಅಸೌ ಅನಾಯಾಸೇನ ಸಿಧ್ಯತಿ ? ತತ್ರ ಆಹ -

ಸ ಚೇತಿ ।

ಸಮಾಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ದೃಷ್ಟೇಃ ಬಹಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ತದ್ಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ ತಸ್ಯಾ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯ ಅಂತರೇ ಚ ಸನ್ನಿಪಾತೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋ ಭವತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮ್ ಅತ್ರ ಶ್ರುತಮ್ ಅವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಸ್ವನಾಸಿಕೇತಿ ।

ತತ್ರೈವ ಮನಃಸಮಾಧಾನೇ ಕಾ ಹಾನಿಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಾತ್ ಮೈವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ಆತ್ಮನಿ ಹೀತಿ ।

ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ‘ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ದಕ್ಷಿಣೇತರಚಕ್ಷುಷೋಃ ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ತಸ್ಯಾ ಬಾಹ್ಯಾದ್ವಿಷಯಾತ್ ವೈಮುಖ್ಯೇನ ಅಂತರೇವ ಸನ್ನಿಪತನಮ್ ಅತ್ರ ಸ್ವಕೀಯಂ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಮ್ ನಾಸಿಕಾಂತಂ ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೈವ ಉತ್ತರಮ್ ಅಪಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅನುಕೂಲಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -

ದಿಶಶ್ಚೇತಿ ।

 ಅನವಲೋಕಯನ್ ಆಸೀತ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ, ಅಂತರಾಂತರಾ ದಿಶಾಮ್ ಅವಲೋಕನಮಪಿ ಯೋಗಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ , ಇತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಃ

॥ ೧೩ ॥