ஶ்ரீமத்³ப⁴க³வத்³கீ³தாபா⁴ஷ்யம்
ஷஷ்டோ²(அ)த்⁴யாய:
பூர்வப்ருஷ்ட²ம்      உத்தரப்ருஷ்ட²ம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (கீ³தாபா⁴ஷ்ய)
 
ஸமம் காயஶிரோக்³ரீவம் தா⁴ரயந்நசலம் ஸ்தி²ர: ।
ஸம்ப்ரேக்ஷ்ய நாஸிகாக்³ரம் ஸ்வம் தி³ஶஶ்சாநவலோகயந் ॥ 13 ॥
ஸமம் காயஶிரோக்³ரீவம் காயஶ்ச ஶிரஶ்ச க்³ரீவா ச காயஶிரோக்³ரீவம் தத் ஸமம் தா⁴ரயந் அசலம் ச । ஸமம் தா⁴ரயத: சலநம் ஸம்ப⁴வதி ; அத: விஶிநஷ்டி — அசலமிதி । ஸ்தி²ர: ஸ்தி²ரோ பூ⁴த்வா இத்யர்த²: । ஸ்வம் நாஸிகாக்³ரம் ஸம்ப்ரேக்ஷ்ய ஸம்யக் ப்ரேக்ஷணம் த³ர்ஶநம் க்ருத்வேவ இதி । இவஶப்³தோ³ லுப்தோ த்³ரஷ்டவ்ய: । ந ஹி ஸ்வநாஸிகாக்³ரஸம்ப்ரேக்ஷணமிஹ விதி⁴த்ஸிதம் । கிம் தர்ஹி ? சக்ஷுஷோ த்³ருஷ்டிஸம்நிபாத: । ஸ ச அந்த:கரணஸமாதா⁴நாபேக்ஷோ விவக்ஷித: । ஸ்வநாஸிகாக்³ரஸம்ப்ரேக்ஷணமேவ சேத் விவக்ஷிதம் , மந: தத்ரைவ ஸமாதீ⁴யேத, நாத்மநி । ஆத்மநி ஹி மநஸ: ஸமாதா⁴நம் வக்ஷ்யதி ‘ஆத்மஸம்ஸ்த²ம் மந: க்ருத்வா’ (ப⁴. கீ³. 6 । 25) இதி । தஸ்மாத் இவஶப்³த³லோபேந அக்ஷ்ணோ: த்³ருஷ்டிஸம்நிபாத ஏவ ‘ஸம்ப்ரேக்ஷ்ய’ இத்யுச்யதே । தி³ஶஶ்ச அநவலோகயந் தி³ஶாம் ச அவலோகநமந்தராகுர்வந் இத்யேதத் ॥ 13 ॥
ஸமம் காயஶிரோக்³ரீவம் தா⁴ரயந்நசலம் ஸ்தி²ர: ।
ஸம்ப்ரேக்ஷ்ய நாஸிகாக்³ரம் ஸ்வம் தி³ஶஶ்சாநவலோகயந் ॥ 13 ॥
ஸமம் காயஶிரோக்³ரீவம் காயஶ்ச ஶிரஶ்ச க்³ரீவா ச காயஶிரோக்³ரீவம் தத் ஸமம் தா⁴ரயந் அசலம் ச । ஸமம் தா⁴ரயத: சலநம் ஸம்ப⁴வதி ; அத: விஶிநஷ்டி — அசலமிதி । ஸ்தி²ர: ஸ்தி²ரோ பூ⁴த்வா இத்யர்த²: । ஸ்வம் நாஸிகாக்³ரம் ஸம்ப்ரேக்ஷ்ய ஸம்யக் ப்ரேக்ஷணம் த³ர்ஶநம் க்ருத்வேவ இதி । இவஶப்³தோ³ லுப்தோ த்³ரஷ்டவ்ய: । ந ஹி ஸ்வநாஸிகாக்³ரஸம்ப்ரேக்ஷணமிஹ விதி⁴த்ஸிதம் । கிம் தர்ஹி ? சக்ஷுஷோ த்³ருஷ்டிஸம்நிபாத: । ஸ ச அந்த:கரணஸமாதா⁴நாபேக்ஷோ விவக்ஷித: । ஸ்வநாஸிகாக்³ரஸம்ப்ரேக்ஷணமேவ சேத் விவக்ஷிதம் , மந: தத்ரைவ ஸமாதீ⁴யேத, நாத்மநி । ஆத்மநி ஹி மநஸ: ஸமாதா⁴நம் வக்ஷ்யதி ‘ஆத்மஸம்ஸ்த²ம் மந: க்ருத்வா’ (ப⁴. கீ³. 6 । 25) இதி । தஸ்மாத் இவஶப்³த³லோபேந அக்ஷ்ணோ: த்³ருஷ்டிஸம்நிபாத ஏவ ‘ஸம்ப்ரேக்ஷ்ய’ இத்யுச்யதே । தி³ஶஶ்ச அநவலோகயந் தி³ஶாம் ச அவலோகநமந்தராகுர்வந் இத்யேதத் ॥ 13 ॥

ஸமத்வம் - ருஜுத்வம் , காய: - ஶரீரமத்⁴யம்

‘அசலம் ‘ விஶேஷணம் அவதார்ய தஸ்ய தாத்பர்யம் ஆஹ -

ஸமமிதி ।

கார்யகரணயோ: விஷயபாரவஶ்யஶூந்யத்வம் அசலத்வம் ஸ்தை²ர்யம் ।

கிமிதி இவஶப்³த³லோப: அத்ர  கல்ப்யதே ? ஸ்வநாஸிகாக்³ரஸம்ப்ரேக்ஷணமேவ யோகா³ங்க³த்வேந அத்ர விதி⁴த்ஸிதம் கிம் ந ஸ்யாத் ? இத்யாஶங்க்ய, ஆஹ -

நஹீதி ।

தர்ஹி கிமத்ர விவக்ஷிதம் ? இதி ப்ரஶ்நபூர்வகம் ஆஹ -

கிம் தர்ஹி இதி ।

த்³ருஷ்டிஸந்நிபாத: - த்³ருஷ்டே: - சக்ஷுஷ:, ரூபாதி³விஷயப்ரவ்ருத்திராஹித்யம் ।

கத²ம் அஸௌ அநாயாஸேந ஸித்⁴யதி ? தத்ர ஆஹ -

ஸ சேதி ।

ஸமாதா⁴நஸ்ய ப்ராதா⁴ந்யேந அத்ர விவக்ஷிதத்வாத் த்³ருஷ்டே: ப³ஹிர்விஷயத்வேந தத்³ப⁴ங்க³ப்ரஸங்கா³த் தஸ்யா விஷயேப்⁴யோ வ்யாவ்ருத்த்ய அந்தரே ச ஸந்நிபாதோ விவக்ஷிதோ ப⁴வதி, இத்யர்த²: ।

ததா²பி கத²ம் ஸ்வநாஸிகாக்³ரஸம்ப்ரேக்ஷணம் அத்ர ஶ்ருதம் அவிவக்ஷிதம் ? இத்யாஶங்க்ய, ஆஹ -

ஸ்வநாஸிகேதி ।

தத்ரைவ மந:ஸமாதா⁴நே கா ஹாநி: ? இத்யாஶங்க்ய, வாக்யஶேஷவிரோதா⁴த் மைவம் , இத்யாஹ -

ஆத்மநி ஹீதி ।

கிம் தர்ஹி ‘ஸம்ப்ரேக்ஷ்ய’ இத்யாதௌ³ விவக்ஷிதம் ? இத்யாஶங்க்ய, ஆஹ -

தஸ்மாதி³தி ।

த³க்ஷிணேதரசக்ஷுஷோ: யா த்³ருஷ்டி: தஸ்யா பா³ஹ்யாத்³விஷயாத் வைமுக்²யேந அந்தரேவ ஸந்நிபதநம் அத்ர ஸ்வகீயம் நாஸிகாக்³ரம் நாஸிகாந்தம் ஸம்ப்ரேக்ஷ்யேதி விவக்ஷிதம் , இத்யர்த²: ।

தத்ரைவ உத்தரம் அபி விஶேஷணம் அநுகூலம் இத்யாஹ -

தி³ஶஶ்சேதி ।

 அநவலோகயந் ஆஸீத இதி உத்தரத்ர ஸம்ப³ந்த⁴:, அந்தராந்தரா தி³ஶாம் அவலோகநமபி யோக³ப்ரதிப³ந்த⁴கம் , இதி தத்ப்ரதிஷேத⁴:

॥ 13 ॥