ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಶ್ರೇಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮಭ್ಯಾಸಾಜ್ಜ್ಞಾನಾದ್ಧ್ಯಾನಂ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ
ಧ್ಯಾನಾತ್ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತ್ಯಾಗಾಚ್ಛಾಂತಿರನಂತರಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಪದಿಷ್ಟೋಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತೌ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲತ್ಯಾಗಃ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮ್ ಉಪದಿಷ್ಟಮ್ , ಪ್ರಥಮಮೇವಅತಶ್ಚಶ್ರೇಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮಭ್ಯಾಸಾತ್ಇತ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೋಪದೇಶೇನ ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಃ ಸ್ತೂಯತೇ, ಸಂಪನ್ನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತೌ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ಕೇನ ಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಸ್ತುತಿತ್ವಮ್ ? ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೪) ಇತಿ ಸರ್ವಕಾಮಪ್ರಹಾಣಾತ್ ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ; ತತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ಕಾಮಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಾನಿತತ್ತ್ಯಾಗೇ ವಿದುಷಃ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಅನಂತರೈವ ಶಾಂತಿಃ ಇತಿ ಸರ್ವಕಾಮತ್ಯಾಗಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ಅಜ್ಞಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿಃ ಇಯಂ ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಾಯಥಾ ಅಗಸ್ತ್ಯೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಸಮುದ್ರಃ ಪೀತಃ ಇತಿ ಇದಾನೀಂತನಾಃ ಅಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸ್ತೂಯಂತೇ, ಏವಂ ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವಮಭಿಹಿತಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಶ್ರೇಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮಭ್ಯಾಸಾಜ್ಜ್ಞಾನಾದ್ಧ್ಯಾನಂ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ
ಧ್ಯಾನಾತ್ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತ್ಯಾಗಾಚ್ಛಾಂತಿರನಂತರಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಪದಿಷ್ಟೋಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತೌ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲತ್ಯಾಗಃ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮ್ ಉಪದಿಷ್ಟಮ್ , ಪ್ರಥಮಮೇವಅತಶ್ಚಶ್ರೇಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮಭ್ಯಾಸಾತ್ಇತ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೋಪದೇಶೇನ ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಃ ಸ್ತೂಯತೇ, ಸಂಪನ್ನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತೌ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ಕೇನ ಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಸ್ತುತಿತ್ವಮ್ ? ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೪) ಇತಿ ಸರ್ವಕಾಮಪ್ರಹಾಣಾತ್ ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ; ತತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ಕಾಮಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಾನಿತತ್ತ್ಯಾಗೇ ವಿದುಷಃ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಅನಂತರೈವ ಶಾಂತಿಃ ಇತಿ ಸರ್ವಕಾಮತ್ಯಾಗಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ಅಜ್ಞಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿಃ ಇಯಂ ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಾಯಥಾ ಅಗಸ್ತ್ಯೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಸಮುದ್ರಃ ಪೀತಃ ಇತಿ ಇದಾನೀಂತನಾಃ ಅಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸ್ತೂಯಂತೇ, ಏವಂ ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವಮಭಿಹಿತಮ್ ॥ ೧೨ ॥

ನನು, ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಸದ್ಯಃ ಶಾಂತಿಕರತ್ವೇ, ಸಮ್ಯಗ್ಧೀರೇವ ತಥಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ವಿರುಧ್ಯೇತ, ತತ್ರ ಆಹ -

ಅಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ

ದೀರ್ಘೇಣ ಕಾಲೇನ ಆದರನೈರಂತರ್ಯಾನುಷ್ಠಿತಾತ್ ಧ್ಯಾನಾತ್ ವಸ್ತುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಸಂಸಾರದುಃಖೋಪಶಾಂತೇಃ ತಥಾವಿಧಾತ್ ಧ್ಯಾನಾತ್ ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೋಕ್ತೇಃ ತದೀಯಸ್ತುತಿಃ ಅತ್ರ ಇಷ್ಟಾ, ಇತ್ಯಾಹ -

ಅತಶ್ಚೇತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -

ಸಂಪನ್ನೇತಿ ।

ಸಂಪನ್ನಾನಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಅಕ್ಷರೋಪಾಸನಾದೀನಿ । ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತೌ ಉತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಉಪದೇಶಾತು, ತ್ಯಾಗೇ ಚ ಉಪದೇಶಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತ್ಯಾಗೇ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವವಚನಸ್ಯ ಕೇನ ಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ತಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ತುತಿತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -

ಕೇನೇತಿ ।

ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -

ಯದೇತಿ ।

ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ‘ಅಥ ಮರ್ತ್ಯೋಽಮೃತೋ ಭವತಿ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ - ೪ - ೭), (ಕ. ಉ. ೬ - ೧೪, ೧೫) ಇತಿ ಶೇಷಾತ್ , ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕಾಮಪ್ರಹಾಣಸ್ಯ ಅಮೃತತ್ವಾರ್ಥತ್ವಮ್ ‘ಅಥಾಕಾಮಯಮಾನಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೪-೪-೬) ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ತದಿತಿ ।

ಕಾಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಅಮೃತತ್ವಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ, ಕಥಂ ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -

ಕಾಮಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಾದೇವ ಶಾಂತಿಶ್ಚೇತ್ , ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಉಪೇಕ್ಷಿತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -

ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಚೇತಿ ।

ತಥಾಪಿ ಕಥಮ್ ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -

ಇತಿ ಸರ್ವೇತಿ ।

ವಿದ್ಯಾವತಃ ತ್ಯಾಗವತ್ , ಅವಿದ್ವತ್ತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಪಿ ತ್ಯಾಗತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಯುಕ್ತಾ, ಇತಿ ಸ್ತುತಿಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -

ಇತಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।

ಕಿಮರ್ಥಾ ಸ್ತುತಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತ್ಯಾಗೇ ರೂಚಿಮ್ ಉತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -

ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥೇತಿ ।

ತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -

ಯಥೇತಿ ।

ಫಲತ್ಯಾಗಃ ಶ್ರೇಯೋಹೇತುಶ್ಚೇತ್ , ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾದಪಿ ಫಲತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧೇಃ, ಅಲಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -

ಏವಂ ಕರ್ಮೇತಿ ।

ಫಲಾಭಿಲಾಷಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಅರ್ಪಿತಸ್ಯ ಈಶ್ವರೇ, ಶ್ರೇಯೋಹೇತುತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ನ ಅನುಷ್ಠಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ

॥ ೧೨ ॥