శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
త్రయోదశోఽధ్యాయః
పూర్వపృష్ఠమ్      ఉత్తరపృష్ఠమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥ ౨ ॥
న ; జ్ఞానాజ్ఞానయోః అన్యత్వేనోపపత్తేః — ‘దూరమేతే విపరీతే విషూచీ అవిద్యా యా చ విద్యేతి జ్ఞాతా’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) । తథా తయోః విద్యావిద్యావిషయయోః ఫలభేదోఽపి విరుద్ధః నిర్దిష్టః — ‘శ్రేయశ్చ ప్రేయశ్చ’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨) ఇతి ; విద్యావిషయః శ్రేయః, ప్రేయస్తు అవిద్యాకార్యమ్ ఇతి । తథా చ వ్యాసః — ‘ద్వావిమావథ పన్థానౌ’ (మో. ధ. ౨౪౧ । ౬) ఇత్యాది, ‘ఇమౌ ద్వావేవ పన్థానౌ’ ఇత్యాది చ । ఇహ చ ద్వే నిష్ఠే ఉక్తే । అవిద్యా చ సహ కార్యేణ హాతవ్యా ఇతి శ్రుతిస్మృతిన్యాయేభ్యః అవగమ్యతే । శ్రుతయః తావత్ — ‘ఇహ చేదవేదీదథ సత్యమస్తి న చేదిహావేదీన్మహతీ వినష్టిః’ (కే. ఉ. ౨ । ౫) ‘తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి । నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ (తై. ఆ. ౩ । ౧౩) ‘విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) । అవిదుషస్తు — ‘అథ తస్య భయం భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧), ‘అవిద్యాయామన్తరే వర్తమానాః’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౫), ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స దేవానామ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఆత్మవిత్ యః ‘స ఇదం సర్వం భవతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ; ‘యదా చర్మవత్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౨౦) ఇత్యాద్యాః సహస్రశః । స్మృతయశ్చ — ‘అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం తేన ముహ్యన్తి జన్తవః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౫) ‘ఇహైవ తైర్జితః సర్గో యేషాం సామ్యే స్థితం మనః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౯) ‘సమం పశ్యన్ హి సర్వత్ర’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౮) ఇత్యాద్యాః । న్యాయతశ్చ — ‘సర్పాన్కుశాగ్రాణి తథోదపానం జ్ఞాత్వా మనుష్యాః పరివర్జయన్తి । అజ్ఞానతస్తత్ర పతన్తి కేచిజ్జ్ఞానే ఫలం పశ్య యథావిశిష్టమ్’ (మో. ధ. ౨౦౧ । ౧౭) । తథా చ — దేహాదిషు ఆత్మబుద్ధిః అవిద్వాన్ రాగద్వేషాదిప్రయుక్తః ధర్మాధర్మానుష్ఠానకృత్ జాయతే మ్రియతే చ ఇతి అవగమ్యతే ; దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మదర్శినః రాగద్వేషాదిప్రహాణాపేక్షధర్మాధర్మప్రవృత్త్యుపశమాత్ ముచ్యన్తే ఇతి న కేనచిత్ ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యం న్యాయతః । తత్ర ఎవం సతి, క్షేత్రజ్ఞస్య ఈశ్వరస్యైవ సతః అవిద్యాకృతోపాధిభేదతః సంసారిత్వమివ భవతి, యథా దేహాద్యాత్మత్వమాత్మనః । సర్వజన్తూనాం హి ప్రసిద్ధః దేహాదిషు అనాత్మసు ఆత్మభావః నిశ్చితః అవిద్యాకృతః, యథా స్థాణౌ పురుషనిశ్చయః ; న చ ఎతావతా పురుషధర్మః స్థాణోః భవతి, స్థాణుధర్మో వా పురుషస్య, తథా న చైతన్యధర్మో దేహస్య, దేహధర్మో వా చేతనస్య సుఖదుఃఖమోహాత్మకత్వాదిః ఆత్మనః న యుక్తః ; అవిద్యాకృతత్వావిశేషాత్ , జరామృత్యువత్ ॥
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥ ౨ ॥
న ; జ్ఞానాజ్ఞానయోః అన్యత్వేనోపపత్తేః — ‘దూరమేతే విపరీతే విషూచీ అవిద్యా యా చ విద్యేతి జ్ఞాతా’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) । తథా తయోః విద్యావిద్యావిషయయోః ఫలభేదోఽపి విరుద్ధః నిర్దిష్టః — ‘శ్రేయశ్చ ప్రేయశ్చ’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨) ఇతి ; విద్యావిషయః శ్రేయః, ప్రేయస్తు అవిద్యాకార్యమ్ ఇతి । తథా చ వ్యాసః — ‘ద్వావిమావథ పన్థానౌ’ (మో. ధ. ౨౪౧ । ౬) ఇత్యాది, ‘ఇమౌ ద్వావేవ పన్థానౌ’ ఇత్యాది చ । ఇహ చ ద్వే నిష్ఠే ఉక్తే । అవిద్యా చ సహ కార్యేణ హాతవ్యా ఇతి శ్రుతిస్మృతిన్యాయేభ్యః అవగమ్యతే । శ్రుతయః తావత్ — ‘ఇహ చేదవేదీదథ సత్యమస్తి న చేదిహావేదీన్మహతీ వినష్టిః’ (కే. ఉ. ౨ । ౫) ‘తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి । నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ (తై. ఆ. ౩ । ౧౩) ‘విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) । అవిదుషస్తు — ‘అథ తస్య భయం భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧), ‘అవిద్యాయామన్తరే వర్తమానాః’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౫), ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స దేవానామ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఆత్మవిత్ యః ‘స ఇదం సర్వం భవతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ; ‘యదా చర్మవత్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౨౦) ఇత్యాద్యాః సహస్రశః । స్మృతయశ్చ — ‘అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం తేన ముహ్యన్తి జన్తవః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౫) ‘ఇహైవ తైర్జితః సర్గో యేషాం సామ్యే స్థితం మనః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౯) ‘సమం పశ్యన్ హి సర్వత్ర’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౮) ఇత్యాద్యాః । న్యాయతశ్చ — ‘సర్పాన్కుశాగ్రాణి తథోదపానం జ్ఞాత్వా మనుష్యాః పరివర్జయన్తి । అజ్ఞానతస్తత్ర పతన్తి కేచిజ్జ్ఞానే ఫలం పశ్య యథావిశిష్టమ్’ (మో. ధ. ౨౦౧ । ౧౭) । తథా చ — దేహాదిషు ఆత్మబుద్ధిః అవిద్వాన్ రాగద్వేషాదిప్రయుక్తః ధర్మాధర్మానుష్ఠానకృత్ జాయతే మ్రియతే చ ఇతి అవగమ్యతే ; దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మదర్శినః రాగద్వేషాదిప్రహాణాపేక్షధర్మాధర్మప్రవృత్త్యుపశమాత్ ముచ్యన్తే ఇతి న కేనచిత్ ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యం న్యాయతః । తత్ర ఎవం సతి, క్షేత్రజ్ఞస్య ఈశ్వరస్యైవ సతః అవిద్యాకృతోపాధిభేదతః సంసారిత్వమివ భవతి, యథా దేహాద్యాత్మత్వమాత్మనః । సర్వజన్తూనాం హి ప్రసిద్ధః దేహాదిషు అనాత్మసు ఆత్మభావః నిశ్చితః అవిద్యాకృతః, యథా స్థాణౌ పురుషనిశ్చయః ; న చ ఎతావతా పురుషధర్మః స్థాణోః భవతి, స్థాణుధర్మో వా పురుషస్య, తథా న చైతన్యధర్మో దేహస్య, దేహధర్మో వా చేతనస్య సుఖదుఃఖమోహాత్మకత్వాదిః ఆత్మనః న యుక్తః ; అవిద్యాకృతత్వావిశేషాత్ , జరామృత్యువత్ ॥

ఐక్యేఽపి సంసారిత్వమ్ అవిద్యాతః, విద్యాతః అసంసారిత్వమ్ , ఇతి విభాగాత్ న అనుపపత్తిః, ఇతి ఉత్తరమ్ ఆహ -

నేత్యాదినా ।

తయోః స్వరూపతః విలక్షణత్వే శ్రుతిమ్ ఆహ -

దూరమితి ।

అవిద్యా, యా చ విద్యా ఇతి ప్రసిద్ధే, ఎతే విద్యావిద్యే దూరం విపరీతే, అత్యన్తవిరుద్ధే ఇత్యర్థః । విషూచీ నానాగతీ భిన్నఫలే ఇత్యర్థః ।

స్వరూపతో విరోధవత్ ఫలతోఽపి సోఽస్తి ఇత్యాహ -

తథేతి ।

ఫలభేదోక్తిమేవ వ్యనక్తి -

విద్యేతి ।

తయోః ద్విధా విలక్షణత్వే వేదవ్యాసస్యాపి సమ్మతిమ్ ఆహ -

తథా చేతి ।

ఉక్తే అర్థే భగవతోపి సమ్మతిమ్ ఉదాహరతి -

ఇహచేతి ।

ద్వయోరపి నిష్ఠయోః తుల్యం ఉపాదేయత్వమ్ ఇతి శఙ్కాం శాతయతి -

అవిద్యా చేతి ।

అవిద్యా కార్యా హాతవ్యా ఇత్యత్ర శ్రుతీః ఉదాహరతి -

శ్రుతయస్తావదితి ।

ఇహేతి - జీవదవస్థా ఉచ్యతే, చేచ్ఛబ్దః విద్యోదయదౌర్లభ్యద్యోతీ, అవేదీత్ - అహం బ్రహ్మ ఇతి విదితవాన్ ఇత్యర్థః ।

అథ - విద్యానన్తరమేవ, సత్యమ్ - అవితథమ్ , పునరావృత్తివర్జితం కైవల్యం స్యాత్ ఇత్యాహ -

అథేతి ।

అవిద్యవిషయేఽపి శ్రుతిమ్ ఆహ -

న చేదితి ।

జన్మమరణాదిరూపా సంసృతిః ‘వనష్టిః, తస్య మహత్త్వమ్ - సమ్యగ్జ్ఞానం వినా నివర్తయితుమ్ అశ్క్యత్వమ్ । విద్యావిషయే శ్రుత్యన్తరమ్ ఆహ -

తమేవమితి ।

పరమాత్మానం ప్రత్యక్త్వేన యః సాక్షాత్కృతవాన్ , స దేహీ జీవన్నేవ ముక్తో భవతి ఇత్యర్థః ।

విద్యాం వినాపి హేత్వన్తరతః ముక్తిమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -

నేతి ।

భయహేతుమ్ అవిద్యాం నిరాకర్వతీ, తజ్జం భయమపి నిరస్యతి విద్యా, ఇత్యత్ర వాక్యాన్తరమాహ -

విద్వానితి ।

అవిద్యావిషయే వాక్యాన్తరమాహ -

అవిదుష ఇతి ।

ప్రతీచి ఎకరసే స్వల్పమపి భేదం మన్యమానస్య భేదదృష్ట్యనన్తరమేవ సంసారధ్రౌవ్యమ్ , ఇత్యర్థః ।

తత్రైవ శ్రుత్యన్తరమ్ ఆహ -

అవిద్యాయామితి ।

తన్మధ్యే తత్పరవశతయా స్థితాః తత్త్వమ్ అజానన్తః దేహాద్యభిమానవన్తః మూఢాః సంసరన్తి, ఇత్యర్థః ।

విద్యావిషయే శ్రుత్యన్తరమ్ ఆహ -

బ్రహ్మేతి ।

అవిద్యావిషయే శ్రుత్యన్తరమ్ ఆహ -

అన్యోసావితి ।

భేదదృష్టిమ్ అనూద్య తన్నిదానం అవిద్యా, ఇత్యాహ -

నేతి ।

స చ మనుష్యాణాం పశువత్ దేవాదీనాం ప్రేష్యతాం ప్రాప్నోతి, ఇత్యాహ -

యథేతి ।

విద్యావిషయే వాక్యాన్తరమ్ ఆహ -

ఆత్మవిదితి ।

ఇదం సర్వం ప్రత్యగ్భూతం పూర్ణ వ్రహ్మ, ఇత్యర్థః ।

 ‘జ్ఞానాదేవ తు కైవల్యమ్ ‘ ఇత్యత్ర శ్రృత్యన్తరమ్ ఆహ -

యదేతి ।

న ఖలు ఆకాశం చర్మవత్ మానవో వేష్టయితుమ్ ఈష్టే, తథా పరమాత్మానాం ప్రత్యక్త్వేన అననుభూయ న ముచ్యత ఇత్యర్థః ।

ఆదిశబ్దేన అనుక్తా విద్యావిద్యాఫలభేదార్థాః శ్రుతయో గృహ్యన్తే । తాసాం భూయస్త్వేన ప్రామాణ్యం సూచయతి -

సహస్రశ ఇతి ।

విద్యావిద్యావిషయే స్మృతీః ఉదాహరతి-

స్మృతయశ్చేతి ।

తత్ర అవిద్యావిషయం వాక్యమ్ ఆహ -

అజ్ఞానేనేతి ।

విద్యావిషయం వాక్యద్వయం దర్శయతి -

ఇహేత్యాదినా ।

విద్యాఫలమ్ అనర్థధ్వస్తిః, అవిద్యాఫలమ్ అనర్థాప్తిః, ఇత్యేతద్ అన్వయవ్యతిరేకాఖ్యన్యాయాదపి సిధ్యతి, ఇత్యాహ -

న్యాయతశ్చేతి ।

తత్రైవ పురాణసమ్మతిమ్ ఆహ-

సర్పానితి ।

ఉదపానామ్ - కూపమ్ , యథా ఆత్మజ్ఞానే విశిష్టం ఫలం స్యాత్ తథా పశ్య, ఇతి యోజనా ।

న్యాయతశ్చ ఇతి అన్వయవ్యతిరేకాఖ్యం న్యాయమ్ ఉక్తం వివృణోతి -

తథా చేతి ।

తత్ర ఆదౌ అన్వయమ్ ఆచష్టే-

దేహాదిష్వితి ।

అనాద్యానిర్వాచ్యావిద్యావృతః చిదాత్మా దేహాదౌ అనాత్మని ఆత్మబుద్ధిమ్ ఆదధాతి, తద్యుక్తః రాగాదినా ప్రేర్యతే, తత్ప్రయుక్తశ్చ కర్మ అనుతిష్ఠతి, తత్కర్తా చ యథాకర్మ నూతనం దేహమ్ ఆదత్తే, పూరాతనం త్యజతి ; ఇత్యేవమ్ అవిద్యావత్వే సంసారిత్వం సిద్ధమ్ , ఇత్యర్థః ।

వ్యతిరేకమ్ ఇదానీం దర్శయతి -

దేహాదీతి ।

శ్రుతియుక్తిభ్యాం భేదే జ్ఞాతే రాగాదిధ్వస్త్యా కర్మోపరమాత్ అశేషసంసారాసిద్ధిః, ఇతి అవిద్యారాహిత్యే బన్ధధ్వస్తిః, ఇత్యర్థః ।

ఉక్తాన్వయాదేః అన్యథాసిద్ధిం శిథిలయతి -

ఇతి నేతి ।

ఉక్తమ్ అన్వయాదివాదినా, కేనచిదపి న్యాయతః న శక్యం ప్రత్యాఖ్యాతుమ్ తదన్యథాసిద్ధిసాధకాభావాత్ , ఇత్యర్థః ।

అన్వయాదేః అనన్యథాసిద్ధత్వే చోద్యమపి ప్రాచీనం ప్రతినీతమ్ , ఇత్యాహ -

తత్రేతి ।

జ్ఞానాజ్ఞానయోః ఉక్తన్యాయేన  స్వరూపభేదే కార్యభేదే చ స్వారస్యేన పరాపరయోః ఎక్యేఽపి బుద్ధ్యాద్యుపాధిభేదాత్ ఆవిద్యకమ్ ఆత్మనః సంసారిత్వమ్ ఆభాసరూపం ప్రాతిభాసికం సిధ్యతి, ఇత్యర్థః ।

ఆత్మనో బ్రహ్మతా స్వతశ్చేద్ , అహమితి ఆత్మభావేన బ్రహ్మతాపి భాయాత్ , ఇత్యాశహ్క్య, ఆహ -

యథేతి ।

దేహాద్యతిరిక్తత్వస్య ఆత్మనః వైదికపక్షే స్వతస్త్వేఽపి, తస్మిన్ అహమితి భాత్యేవ, తదతిరిక్తత్వం న భాతి, కిన్తు అవిద్యాతః దేహాద్యాత్మత్వమేవ విపరీతం భాసతే ; తథా ఆత్మనో బ్రహ్మత్వే స్వాభావికత్వేఽపి తస్మిన్ భాత్యేవ, బ్రహ్మత్వం న భాతి, అవిద్యాతః అబ్రహ్మత్వమేవ తు అస్య భాస్యతి, ఇత్యర్థః ।

ఆత్మనః దేహాద్యాత్మత్వమ్ ఆవిద్యం భాతి ఇత్యుక్తమ్ అనుభవేన స్పష్టయతి -

సర్వేతి ।

అతస్మిన్ తద్బుద్ధిః అవిద్యాకృతా ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ -

యథేతి ।

పురఃస్థితే వస్తుని స్థాణౌ అవిద్యయా పుమానితి నిశ్చయో జాయతే, తథా దేహాదౌ అనాత్మని ఆత్మధీః అవిద్యాతో నిశ్చితా, ఇత్యర్థః ।

దేహాత్మనోః ఐక్యజ్ఞానే దేహధర్మస్య జరాదేః ఆత్మని, ఆత్మధర్మస్య చ చైతన్యస్య దేహే వినిమయః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

న చేతి ।

స్థాణౌ పురుషత్వం భ్రాన్త్యా భాతి ఇతి ఎతావతా పురుషధర్మః - శిరఃపాణ్యాదిః న స్థాణోః భవతి, తద్ధర్మో వా వక్రత్వాదిః న పుంసో దృశ్యతే, మిథ్యాధ్యస్తతాదాత్మ్యాత్ వస్తుతో ధర్మావ్యతికరాత్ , ఇతి । దృష్టాన్తమ్ ఉక్త్వా దార్ష్టన్తికమ్ ఆహ -

తథేతి ।

జరాదేః అనాత్మధర్మత్వేఽపి సుఖాదేః ఆత్మధర్మత్వమ్ ఇతి కేచిత్ , తాన్ప్రతి ఆహ - సుఖేతి । కామసఙ్కల్పాదిశ్రుతేః అనాత్మధర్మత్వజ్ఞానాత్ , ఇత్యర్థః ।

కిఞ్చ, విమతః, న ఆత్మధర్మః అవిద్యాకృతత్వాత్ , జరాదివత్ । న చ హేత్వసిద్ధిః, అతస్మిన్ తద్ - బుద్ధివిషయత్వేన స్థాణౌ పురుషత్వవత్ అవిద్యాకృతత్వస్య ఉక్తత్వాత్ , ఇతి మత్వా ఆహ -

అవిద్యేతి ।