శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥ ౨ ॥
, అతుల్యత్వాత్ ; ఇతి చేత్స్థాణుపురుషౌ జ్ఞేయావేవ సన్తౌ జ్ఞాత్రా అన్యోన్యస్మిన్ అధ్యస్తౌ అవిద్యయా ; దేహాత్మనోస్తు జ్ఞేయజ్ఞాత్రోరేవ ఇతరేతరాధ్యాసః, ఇతి సమః దృష్టాన్తఃఅతః దేహధర్మః జ్ఞేయోఽపి జ్ఞాతురాత్మనః భవతీతి చేత్ , ; అచైతన్యాదిప్రసఙ్గాత్యది హి జ్ఞేయస్య దేహాదేః క్షేత్రస్య ధర్మాః సుఖదుఃఖమోహేచ్ఛాదయః జ్ఞాతుః భవన్తి, తర్హి, ‘జ్ఞేయస్య క్షేత్రస్య ధర్మాః కేచిత్ ఆత్మనః భవన్తి అవిద్యాధ్యారోపితాః, జరామరణాదయస్తు భవన్తిఇతి విశేషహేతుః వక్తవ్యః । ‘ భవన్తిఇతి అస్తి అనుమానమ్అవిద్యాధ్యారోపితత్వాత్ జరామరణాదివత్ ఇతి, హేయత్వాత్ , ఉపాదేయత్వాచ్చ ఇత్యాదితత్ర ఎవం సతి, కర్తృత్వభోక్తృత్వలక్షణః సంసారః జ్ఞేయస్థః జ్ఞాతరి అవిద్యయా అధ్యారోపితః ఇతి, తేన జ్ఞాతుః కిఞ్చిత్ దుష్యతి, యథా బాలైః అధ్యారోపితేన ఆకాశస్య తలమలినత్వాదినా
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥ ౨ ॥
, అతుల్యత్వాత్ ; ఇతి చేత్స్థాణుపురుషౌ జ్ఞేయావేవ సన్తౌ జ్ఞాత్రా అన్యోన్యస్మిన్ అధ్యస్తౌ అవిద్యయా ; దేహాత్మనోస్తు జ్ఞేయజ్ఞాత్రోరేవ ఇతరేతరాధ్యాసః, ఇతి సమః దృష్టాన్తఃఅతః దేహధర్మః జ్ఞేయోఽపి జ్ఞాతురాత్మనః భవతీతి చేత్ , ; అచైతన్యాదిప్రసఙ్గాత్యది హి జ్ఞేయస్య దేహాదేః క్షేత్రస్య ధర్మాః సుఖదుఃఖమోహేచ్ఛాదయః జ్ఞాతుః భవన్తి, తర్హి, ‘జ్ఞేయస్య క్షేత్రస్య ధర్మాః కేచిత్ ఆత్మనః భవన్తి అవిద్యాధ్యారోపితాః, జరామరణాదయస్తు భవన్తిఇతి విశేషహేతుః వక్తవ్యః । ‘ భవన్తిఇతి అస్తి అనుమానమ్అవిద్యాధ్యారోపితత్వాత్ జరామరణాదివత్ ఇతి, హేయత్వాత్ , ఉపాదేయత్వాచ్చ ఇత్యాదితత్ర ఎవం సతి, కర్తృత్వభోక్తృత్వలక్షణః సంసారః జ్ఞేయస్థః జ్ఞాతరి అవిద్యయా అధ్యారోపితః ఇతి, తేన జ్ఞాతుః కిఞ్చిత్ దుష్యతి, యథా బాలైః అధ్యారోపితేన ఆకాశస్య తలమలినత్వాదినా

స్థాణౌ పురుషత్వవత్ ఆవిద్యత్వం దేహాదేః అయుక్తమ్ , దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః వైషమ్యాత్ , ఇతి శఙ్కతే -

నేతి ।

తదేవ ప్రపఞ్చయతి -

స్థాణ్విత్యాదినా ।

జ్ఞేయస్య జ్ఞేయాన్తరే అధ్యాసాత్ , అత్ర చ ఉభయోః జ్ఞేయత్వస్య వ్యాపకస్య వ్యావృత్త్యా వ్యాప్యాధ్యాసస్యాపి వ్యావృత్తిః ఇత్యర్థః ।

దేహాత్మబుద్ధేః భ్రమత్వాభావే ఫలితమ్ ఆహ -

అత ఇతి ।

ఉపాధిధర్మాణాం సుఖాదీనామ్ ఉపహితే జీేవే వస్తుత్వమ్ అయుక్తమ్ , అతిప్రసఙ్గాత్ , ఇతి పరిహరతి -

నేత్యాదినా ।

అతిప్రసఙ్గమేవ ప్రకటయతి -

యదీతి ।

జ్ఞేయస్య జ్ఞేయాన్తరే అధ్యాసాత్ , అత్ర చ ఉభయోః జ్ఞేయత్వస్య వ్యాపకస్య వ్యావృత్త్యా వ్యాప్యాధ్యాసస్యాపి వ్యావృత్తిః ఇత్యర్థః ।

సుఖాదిః ఆత్మధర్మో న ఇతి పక్షేఽపి నాస్తి విశేషహేతుః, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

నేతి ।

తదేవ అనుమానం సాధయతి -

అవిద్యేతి ।

విమతమ్ , న ఆత్మధర్మః, ఆగమాయిత్వాత్ , సంసారవత్ , ఇతి అనుమానాన్తరమ్  ఆహ -

హేయత్వాదితి ।

ఆదిశబ్దాత్ దృశ్యత్వజడత్వాది గృహ్యతే ।

సుఖాదీనాం జరాదివద్ ఆత్మధర్మత్వాభావే, తస్య వస్తుతః అసంసారితా, ఇతి ఫలితమ్ ఆహ -

తత్రేతి ।

ఆరోపితేన అధిష్ఠానస్య వస్తుతః అస్పర్శే దృష్టాన్తమ్ ఆహ -

యథేతి ।