ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ ॥ ೨ ॥
ನನು ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥೇ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ವಸ್ತುಭೂತೇ ದ್ವೈತಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ । ಅತಃ ಹೇಯೋಪಾದೇಯತತ್ಸಾಧನಸದ್ಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅದ್ವೈತಿನಾಂ ಪುನಃ, ದ್ವೈತಸ್ಯ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚ ಆತ್ಮನಃ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಆತ್ಮನಃ ಅವಸ್ಥಾಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ತಾವತ್ ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥೇ, ಯುಗಪತ್ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಕ್ರಮೇಣ ವಾ । ಯುಗಪತ್ ತಾವತ್ ವಿರೋಧಾತ್ ನ ಸಂಭವತಃ ಸ್ಥಿತಿಗತೀ ಇವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ । ಕ್ರಮಭಾವಿತ್ವೇ ಚ, ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಚ ಸ್ವತಃ ಅಭಾವಾತ್ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿಃ । ಕಿಂಚ, ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಯೋಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯನಿರೂಪಣಾಯಾಂ ಬಂಧಾವಸ್ಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯಾ, ಅನಾದಿಮತೀ ಅಂತವತೀ ಚ ; ತಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾ ಆದಿಮತೀ ಅನಂತಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧೈವ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅವಸ್ಥಾವತಃ ಅವಸ್ಥಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಃ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಥ ಅನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಭೇದೋ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಅತಃ ದ್ವೈತಿನಾಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿದೋಷಃ ಅಪರಿಹಾರ್ಯ ಏವ ; ಇತಿ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ನ ಅದ್ವೈತವಾದಿನಾ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಃ ದೋಷಃ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ ॥ ೨ ॥
ನನು ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥೇ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ವಸ್ತುಭೂತೇ ದ್ವೈತಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ । ಅತಃ ಹೇಯೋಪಾದೇಯತತ್ಸಾಧನಸದ್ಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅದ್ವೈತಿನಾಂ ಪುನಃ, ದ್ವೈತಸ್ಯ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚ ಆತ್ಮನಃ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಆತ್ಮನಃ ಅವಸ್ಥಾಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ತಾವತ್ ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥೇ, ಯುಗಪತ್ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಕ್ರಮೇಣ ವಾ । ಯುಗಪತ್ ತಾವತ್ ವಿರೋಧಾತ್ ನ ಸಂಭವತಃ ಸ್ಥಿತಿಗತೀ ಇವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ । ಕ್ರಮಭಾವಿತ್ವೇ ಚ, ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಚ ಸ್ವತಃ ಅಭಾವಾತ್ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿಃ । ಕಿಂಚ, ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಯೋಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯನಿರೂಪಣಾಯಾಂ ಬಂಧಾವಸ್ಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯಾ, ಅನಾದಿಮತೀ ಅಂತವತೀ ಚ ; ತಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾ ಆದಿಮತೀ ಅನಂತಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧೈವ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅವಸ್ಥಾವತಃ ಅವಸ್ಥಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಃ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಥ ಅನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಭೇದೋ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಅತಃ ದ್ವೈತಿನಾಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿದೋಷಃ ಅಪರಿಹಾರ್ಯ ಏವ ; ಇತಿ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ನ ಅದ್ವೈತವಾದಿನಾ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಃ ದೋಷಃ ॥

ದ್ವೈೇತಿಭಿಃ ಅದ್ವೈತಿನಾಂ ನ ಸಾಮ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -

ನನ್ವಿತಿ ।

ಅವಸ್ಥಯೋಃ ವಸ್ತುತ್ವೇ ತನ್ಮತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -

ಅತ ಇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ನ ಅವಸ್ಥಯೋಃ ವಸ್ತುತಾ, ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ಆಹ -

ಅದ್ವೈತಿನಾಮಿತಿ ।

ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ದ್ವೈತಂ ತನ್ಮತೇಽಪಿ ಸ್ವೀಕೃತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಕಲ್ಪಿತದ್ವೈತೇನ ವ್ಯವಹಾರಾತ್  ನ ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಃ ವಸ್ತುತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ದೋಷಾಂತರಮ್ ಆಹ-

ಬಂಧೇತಿ ।

ಆತ್ಮನಃ ತತ್ವತಃ ಅವಸ್ಥಾಭೇದಃ ದ್ವೈತಿನಾಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ, ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -

ನೇತಿ ।

ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಿತಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -

ಯದೀತಿ ।

ತತ್ರ ಅದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -

ಯುಗಪದಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕ್ರಮಭಾವಿನ್ಯೋಃ ಅವಸ್ಥಯೋಃ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ವಾ, ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ, ಅದ್ಯೇ ಸದಾ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋಃ ಅವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಇತ್ಯಾಹ -

ಕ್ರಮೇತಿ ।

ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -

ಅನ್ಯೇತಿ ।

ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥೇ, ನ ಪರಮಾರ್ಥೇ, ಅಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ , ಸ್ಫಟಿಕಲೌಹಿತ್ಯವತ್ , ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ, ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ವಸ್ತುತ್ವಮ್ ಇಚ್ಛತಾ ಅವಸ್ಥಯೋಃ ವಸ್ತುತ್ವೋಪಗಮಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತಶ್ಚ ಅವಸ್ಥಯೋಃ ನ ವಸ್ತುತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ಕಿಂಚೇೇತಿ ।

ಅವಸ್ಥಯೋಃ ವಸ್ತುತ್ತ್ವಮ್ ಇಚ್ಛತಾ ತಯೋಃ ಯೌಗಪದ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ವಾಚ್ಯೇ ಕ್ರಮೇ, ಬಂಧಸ್ಯ ಪೂರ್ವತ್ವಂ ಮುಕ್ತೇಶ್ಚ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಮ್ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ, ಬಂಧಸ್ಯ ಆದಿತ್ವಕೃತಂ ದೋಷಮ್ ಆಹ -

ಬಂಧೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತವಿನಾಶನಿವೃತ್ತಯೇ ಅನಾದಿತ್ವಂ ಏಷ್ಟವ್ಯಮ್ ಅಂತವತ್ತ್ವಂಚ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಆಸ್ಥೇಯಮ್ ; ತಚ್ಚ ಯತ್ ಅನಾದಿಭಾವರೂಪಂ ತತ್ ನಿತ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ಆತ್ಮಾ, ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಕೃತಂ ದೋಷಮ್ ಆಹ -

ತಥೇತಿ ।

ಸಾ ಹಿ ಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧ್ಯಾತ್ವಾತ್ ಆದಿಮತೀ, ಪುನರಾವೃತ್ತ್ಯನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಅನಂತಾ ಚ । ತಚ್ಚ ಯದ್ ಸಾದಿಭಾವರೂಪಮ್ ತದ್ ಅಂತವತ್ , ಯಥಾ ಪಟಾದಿ, ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಂತರವಿರುದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂಚ, ಕ್ರಮಭಾವಿನೀಭ್ಯಾಮ್ ಅವಸ್ಥಾಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನ ವಾ, ಪ್ರಥಮೇ, ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಯಾ ಸಹೈವ ಉತ್ತರಾವಸ್ಥಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ಚೇದ್ , ಉತ್ತರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಾನಾದ್ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ; ಯದಿ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಉತ್ತರಾವಸ್ಥಾಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತದಾ ಪೂರ್ವತ್ಯಾಗೋತ್ತರಾಪ್ತ್ಯೋಃ ಆತ್ಮನಃ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -

ನ ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮನಃ ಅವಸ್ಥಾದ್ವಯಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ, ದ್ವಿತೀಯಮ್ ಅನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।