ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ ॥ ೨ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಿದ್ವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಅವಿದುಷಾಂ ಹಿ ಫಲಹೇತ್ವೋಃ ಅನಾತ್ಮನೋಃ ಆತ್ಮದರ್ಶನಮ್ , ವಿದುಷಾಮ್ ; ವಿದುಷಾಂ ಹಿ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇ ಸತಿ, ತಯೋಃ ಅಹಮಿತಿ ಆತ್ಮದರ್ಶನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಹಿ ಅತ್ಯಂತಮೂಢಃ ಉನ್ಮತ್ತಾದಿರಪಿ ಜಲಾಗ್ನ್ಯೋಃ ಛಾಯಾಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ವಾ ಐಕಾತ್ಮ್ಯಂ ಪಶ್ಯತಿ ; ಕಿಮುತ ವಿವೇಕೀತಸ್ಮಾತ್ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತಾವತ್ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಭವತಿ ಹಿದೇವದತ್ತ, ತ್ವಮ್ ಇದಂ ಕುರುಇತಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ ಕರ್ಮಣಿ ನಿಯುಕ್ತೇ, ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರಃಅಹಂ ನಿಯುಕ್ತಃಇತಿ ತತ್ರಸ್ಥಃ ನಿಯೋಗಂ ಶೃಣ್ವನ್ನಪಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇವಿಯೋಗವಿಷಯವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣಾತ್ ತು ಉಪಪದ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ತಥಾ ಫಲಹೇತ್ವೋರಪಿ
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ ॥ ೨ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಿದ್ವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಅವಿದುಷಾಂ ಹಿ ಫಲಹೇತ್ವೋಃ ಅನಾತ್ಮನೋಃ ಆತ್ಮದರ್ಶನಮ್ , ವಿದುಷಾಮ್ ; ವಿದುಷಾಂ ಹಿ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇ ಸತಿ, ತಯೋಃ ಅಹಮಿತಿ ಆತ್ಮದರ್ಶನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಹಿ ಅತ್ಯಂತಮೂಢಃ ಉನ್ಮತ್ತಾದಿರಪಿ ಜಲಾಗ್ನ್ಯೋಃ ಛಾಯಾಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ವಾ ಐಕಾತ್ಮ್ಯಂ ಪಶ್ಯತಿ ; ಕಿಮುತ ವಿವೇಕೀತಸ್ಮಾತ್ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತಾವತ್ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಭವತಿ ಹಿದೇವದತ್ತ, ತ್ವಮ್ ಇದಂ ಕುರುಇತಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ ಕರ್ಮಣಿ ನಿಯುಕ್ತೇ, ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರಃಅಹಂ ನಿಯುಕ್ತಃಇತಿ ತತ್ರಸ್ಥಃ ನಿಯೋಗಂ ಶೃಣ್ವನ್ನಪಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇವಿಯೋಗವಿಷಯವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣಾತ್ ತು ಉಪಪದ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ತಥಾ ಫಲಹೇತ್ವೋರಪಿ

ತರ್ಹಿ, ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ದೋಷಾವಿಶೇಷಾತ್ ನ ಅದ್ವೈತಮತಾನುರಾಗೇ ಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಚ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -

ನ ಚೇತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -

ಅವಿದುಷಾಂ ಹೀತಿ ।

ಫಲಮ್ - ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ , ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ - ಹೇತುಃ ಯದ್ವಾ ಫಲಮ್ - ದೇಹವಿಶೇಷಃ. ಹೇತುಂ - ಅದೃಷ್ಟಮ್ ; ತಯೋಃ ಅऩಾತ್ಮನೋಃ ‘ಭೋಕ್ತಾಹಮ್ ‘ ‘ಕರ್ತಾಹಮ್ ‘ ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಮ್ ಅಧಿಕಾರಕಾರಣಮ್ , ತೇನ ಅವಿದ್ಬದ್ವಿಷಯಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಮ್  ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿದುಷಾಮಪಿ ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ನೇತಿ ।

ಭೋಕ್ತೃತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದಿಮತಃ ದೇಹಾತ್ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವಂ ಪಶ್ಯತಃ ನ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮ್ , ಉಕ್ತಫಲಾದೌ ಆತ್ಮೀಯಾಭಿಮಾನಾಸಂಭವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮನಃ ದೇಹಾದೇಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶಿನಃ ನ ದೇಹಾದೌ ಆತ್ಮಧೀಃ, ಇತ್ಯೇತದ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -

ನ ಹೀತಿ ।

ವಿದುಷೋ ನ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಕಾರಿತಾ, ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿವ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ಉಭಯೋರಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಥವಣಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ನ ಹೀತಿ ।

ತತ್ರಸ್ಥಃ - ಯಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ದೇವದತ್ತಃ ಸ್ಥಿತಃ, ತತ್ರೈವ ವರ್ತಮಾನಃ ಸನ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು, ದೇವದತ್ತೇ  ನಿಯುಕ್ತೇ ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರೋಽಪಿ ಕದಾಚಿತ್ ನಿಯುಕ್ತೋಽಸ್ಮಿ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಸತ್ಯಮ್ , ನಿಯೋಗವಿಷಯಾತ್ ನಿಯೋಜ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮನೋ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣಾತ್ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಭ್ರಾಂತೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -

ನಿಯೋಗೇತಿ ।

ಅವಿವೇಕಿನೋ ನಿಯೋಗಧೀಃ ಭವತಿ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಫಲೇ ಹೇತೌ ಚ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಅವಿದುಷಃ ಸಂಭವತ್ಯೇವ ವಿಧಿನಿಪೇಧಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮ್ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮ್ ಆಹ -

ತಥೇತಿ ।