तृतीयम् उत्थापयति -

इदं चेति ।

सिद्धान्तात् अविशेषम् आशङ्क्य, क्षेत्रस्य क्षेत्रज्ञात् वस्तुतो भिन्नत्वेन तद्विषयत्वाङ्गीकारात् , मैवम् , इत्याह-

क्षेत्रं चेति ।

अहन्धीवेद्यस्य आत्मनो वस्तुतः संसारित्वस्वीकाराच्च सिद्धान्तात् भेदो अस्ति, इत्याह -

अहन्त्विति ।

संसारित्वमेव स्फोरयति -

सुखीति ।

संसारित्वास्य वस्तुत्वे तदनिवृत्त्या पुमर्थासिद्धिः, इत्याशङ्क्य, आह -

संसारेति ।

कथं तदुपरमस्य हेतुं विना कर्तव्यत्वम् ? इत्याशङ्क्य, आह -

क्षेत्रेति ।

क्षेत्रं ज्ञात्वा ततो निष्कृष्टस्य क्षेत्रज्ञस्य ज्ञानं कथं संसारोपरतिम् उत्पादयेत् ? इत्याशङ्क्य, आह -

ध्यानेनेति ।

संसारित्वम् आत्मनो बुध्यमानस्य तद्रहितात् ईश्वरात् अन्यत्वम् इति वक्तुम् इतिशब्दः । तदेव अन्यत्वम् उपपादयति -

यश्चेति ।

मम संसारिणः असंसारीश्वरत्वं कर्तव्यम् इत्येवं यो बुध्यते, यो वा तथाविधं ज्ञानं तव कर्तव्यम् इति उपदिशति ; स क्षेत्रज्ञात् ईश्वरात् अन्यो ज्ञेयः अन्यथा उपदेशानर्थक्यात् , इत्यर्थः ।

आत्मा संसारी परस्मात् आत्मनः अन्यः, तस्य ध्यानाधीनज्ञानेन ईश्वरत्वं कर्तव्यम् , इत्येतद् ज्ञानं पाण्डित्यम् , इति मतं दूषयति -

एवमिति ।

‘अयमात्मा ब्रह्म’ (बृ. उ. २-५-१९) इति आत्मनो ब्रह्मत्वश्रुतिविरोधात् , इत्यर्थः ।

ननु, संसारस्य वस्तुत्वाङ्गीकारात् तत्प्रतीत्यवस्थायां कर्मकाण्डस्य अर्थवत्त्वम् , संसारित्वनिरासेन आत्मनो ब्रह्मत्वे ध्यानादिना साधिते, मोक्षावस्थायां ज्ञानकाण्डस्य अर्थवत्त्वम् , तत्कथं यथोक्तज्ञानवान् पण्डितापसदत्वेन आक्षिप्यते? तत्राह -

संसारेति ।

करोमि इति मन्यमानो यः, स पण्डितापसद इति पूर्वेण सम्बन्धः । कर्मकाण्डं हि कल्पितं संसारित्वम् अधिकृत्य साध्यसाधनसम्बन्धं बोधयत् अर्थवत् इष्टम् । ज्ञानकाण्डमपि तथापिधं संसारित्वं पराकृत्य अखण्डैकरसे प्रत्यग्ब्रह्मणि पर्यवस्यदु अर्थवत् भवेत् , इत्यर्थः ।

किं च, आत्मनः शास्त्रसिद्धं ब्रह्मत्वं त्यक्त्वा अब्रह्मत्वं कल्पयन् आत्महा भूत्वा लोकद्वयबहिर्भूतः स्यात् , इत्याह -

आत्महेति ।

ननु, ‘क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि’ इत्यनेन सर्वत्र अन्तर्यामी परः जीवादन्यः निरुच्यते, न जीवस्य ईश्वरत्वम् अत्र प्रतिपाद्यते । तत् कथम् इत्थम् आक्षिप्यते ? तत्राह -

स्वयमिति ।

किञ्च, तत्वमसीतिवत् प्रसिद्धक्षेत्रज्ञानुवादेन अप्रसिद्धं तस्य ईश्वरत्वम् इह उपदेशतः धृतं तस्य हानिम् , अश्रुतस्य च जीवेश्वेरयोः तात्विकभेदस्य कल्पनां कुर्वन् कथं व्यामूढो न स्यात् ? इत्याह -

श्रुतेति ।

ननु, केचन व्याख्यातारः यथोक्तं पाण्डित्यं पुरस्कृत्य क्षेत्रज्ञे चापि इत्यादिश्लोकं व्याख्यातवन्तः ; तत्कथम् उक्तपाण्डित्यम् आस्थातुः व्यासू़टत्वम् ? तत्राह -

तस्मादिति ।