ஶ்ரீமத்³ப⁴க³வத்³கீ³தாபா⁴ஷ்யம்
த்ரயோத³ஶோ(அ)த்⁴யாய:
பூர்வப்ருஷ்ட²ம்      உத்தரப்ருஷ்ட²ம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (கீ³தாபா⁴ஷ்ய)
 
க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்³தி⁴ ஸர்வக்ஷேத்ரேஷு பா⁴ரத ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோர்ஜ்ஞாநம் யத்தஜ்ஜ்ஞாநம் மதம் மம ॥ 2 ॥
அத்ர ஆஹ — ஸா அவித்³யா கஸ்ய இதி । யஸ்ய த்³ருஶ்யதே தஸ்ய ஏவ । கஸ்ய த்³ருஶ்யதே இதி । அத்ர உச்யதே — ‘அவித்³யா கஸ்ய த்³ருஶ்யதே ? ’ இதி ப்ரஶ்ந: நிரர்த²க: । கத²ம் ? த்³ருஶ்யதே சேத் அவித்³யா, தத்³வந்தமபி பஶ்யஸி । ந ச தத்³வதி உபலப்⁴யமாநே ‘ஸா கஸ்ய ? ’ இதி ப்ரஶ்நோ யுக்த: । ந ஹி கோ³மதி உபலப்⁴யமாநே ‘கா³வ: கஸ்ய ? ’ இதி ப்ரஶ்ந: அர்த²வாந் ப⁴வதி । நநு விஷமோ த்³ருஷ்டாந்த: । க³வாம் தத்³வதஶ்ச ப்ரத்யக்ஷத்வாத் தத்ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)பி ப்ரத்யக்ஷ இதி ப்ரஶ்நோ நிரர்த²க: । ந ததா² அவித்³யா தத்³வாம்ஶ்ச ப்ரத்யக்ஷௌ, யத: ப்ரஶ்ந: நிரர்த²க: ஸ்யாத் । அப்ரத்யக்ஷேண அவித்³யாவதா அவித்³யாஸம்ப³ந்தே⁴ ஜ்ஞாதே, கிம் தவ ஸ்யாத் ? அவித்³யாயா: அநர்த²ஹேதுத்வாத் பரிஹர்தவ்யா ஸ்யாத் । யஸ்ய அவித்³யா, ஸ: தாம் பரிஹரிஷ்யதி । நநு மமைவ அவித்³யா । ஜாநாஸி தர்ஹி அவித்³யாம் தத்³வந்தம் ச ஆத்மாநம் । ஜாநாமி, ந து ப்ரத்யக்ஷேண । அநுமாநேந சேத் ஜாநாஸி, கத²ம் ஸம்ப³ந்த⁴க்³ரஹணம் ? ந ஹி தவ ஜ்ஞாது: ஜ்ஞேயபூ⁴தயா அவித்³யயா தத்காலே ஸம்ப³ந்த⁴: க்³ரஹீதும் ஶக்யதே, அவித்³யாயா விஷயத்வேநைவ ஜ்ஞாது: உபயுக்தத்வாத் । ந ச ஜ்ஞாது: அவித்³யாயாஶ்ச ஸம்ப³ந்த⁴ஸ்ய ய: க்³ரஹீதா, ஜ்ஞாநம் ச அந்யத் தத்³விஷயம் ஸம்ப⁴வதி ; அநவஸ்தா²ப்ராப்தே: । யதி³ ஜ்ஞாத்ராபி ஜ்ஞேயஸம்ப³ந்தோ⁴ ஜ்ஞாயதே, அந்ய: ஜ்ஞாதா கல்ப்ய: ஸ்யாத் , தஸ்யாபி அந்ய:, தஸ்யாபி அந்ய: இதி அநவஸ்தா² அபரிஹார்யா । யதி³ புந: அவித்³யா ஜ்ஞேயா, அந்யத்³வா ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞேயமேவ । ததா² ஜ்ஞாதாபி ஜ்ஞாதைவ, ந ஜ்ஞேயம் ப⁴வதி । யதா³ ச ஏவம் , அவித்³யாது³:கி²த்வாத்³யை: ந ஜ்ஞாது: க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய கிஞ்சித் து³ஷ்யதி ॥
க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்³தி⁴ ஸர்வக்ஷேத்ரேஷு பா⁴ரத ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோர்ஜ்ஞாநம் யத்தஜ்ஜ்ஞாநம் மதம் மம ॥ 2 ॥
அத்ர ஆஹ — ஸா அவித்³யா கஸ்ய இதி । யஸ்ய த்³ருஶ்யதே தஸ்ய ஏவ । கஸ்ய த்³ருஶ்யதே இதி । அத்ர உச்யதே — ‘அவித்³யா கஸ்ய த்³ருஶ்யதே ? ’ இதி ப்ரஶ்ந: நிரர்த²க: । கத²ம் ? த்³ருஶ்யதே சேத் அவித்³யா, தத்³வந்தமபி பஶ்யஸி । ந ச தத்³வதி உபலப்⁴யமாநே ‘ஸா கஸ்ய ? ’ இதி ப்ரஶ்நோ யுக்த: । ந ஹி கோ³மதி உபலப்⁴யமாநே ‘கா³வ: கஸ்ய ? ’ இதி ப்ரஶ்ந: அர்த²வாந் ப⁴வதி । நநு விஷமோ த்³ருஷ்டாந்த: । க³வாம் தத்³வதஶ்ச ப்ரத்யக்ஷத்வாத் தத்ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)பி ப்ரத்யக்ஷ இதி ப்ரஶ்நோ நிரர்த²க: । ந ததா² அவித்³யா தத்³வாம்ஶ்ச ப்ரத்யக்ஷௌ, யத: ப்ரஶ்ந: நிரர்த²க: ஸ்யாத் । அப்ரத்யக்ஷேண அவித்³யாவதா அவித்³யாஸம்ப³ந்தே⁴ ஜ்ஞாதே, கிம் தவ ஸ்யாத் ? அவித்³யாயா: அநர்த²ஹேதுத்வாத் பரிஹர்தவ்யா ஸ்யாத் । யஸ்ய அவித்³யா, ஸ: தாம் பரிஹரிஷ்யதி । நநு மமைவ அவித்³யா । ஜாநாஸி தர்ஹி அவித்³யாம் தத்³வந்தம் ச ஆத்மாநம் । ஜாநாமி, ந து ப்ரத்யக்ஷேண । அநுமாநேந சேத் ஜாநாஸி, கத²ம் ஸம்ப³ந்த⁴க்³ரஹணம் ? ந ஹி தவ ஜ்ஞாது: ஜ்ஞேயபூ⁴தயா அவித்³யயா தத்காலே ஸம்ப³ந்த⁴: க்³ரஹீதும் ஶக்யதே, அவித்³யாயா விஷயத்வேநைவ ஜ்ஞாது: உபயுக்தத்வாத் । ந ச ஜ்ஞாது: அவித்³யாயாஶ்ச ஸம்ப³ந்த⁴ஸ்ய ய: க்³ரஹீதா, ஜ்ஞாநம் ச அந்யத் தத்³விஷயம் ஸம்ப⁴வதி ; அநவஸ்தா²ப்ராப்தே: । யதி³ ஜ்ஞாத்ராபி ஜ்ஞேயஸம்ப³ந்தோ⁴ ஜ்ஞாயதே, அந்ய: ஜ்ஞாதா கல்ப்ய: ஸ்யாத் , தஸ்யாபி அந்ய:, தஸ்யாபி அந்ய: இதி அநவஸ்தா² அபரிஹார்யா । யதி³ புந: அவித்³யா ஜ்ஞேயா, அந்யத்³வா ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞேயமேவ । ததா² ஜ்ஞாதாபி ஜ்ஞாதைவ, ந ஜ்ஞேயம் ப⁴வதி । யதா³ ச ஏவம் , அவித்³யாது³:கி²த்வாத்³யை: ந ஜ்ஞாது: க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய கிஞ்சித் து³ஷ்யதி ॥

 மாத்ரபத³ஸ்ய வ்யாவர்த்ய மாநயுக்த்யாக்²யம் அவஷ்டம்பா⁴ந்தரம் இதி வக்தும் கேவலபத³ம் । யயா அவித்³யயா விருத்³த⁴மபி நிர்வோடு⁴ம் ஶக்யதே, தஸ்யா: ஸ்வாதந்த்ர்யாபா⁴வாத் சித: அந்யஸ்ய அவித்³யமாநத்வேந அததா³ஶ்ரயத்வாத் , -தஸ்யா: வித்³யாஸ்வபா⁴வதயா ததா³ஶ்ரயத்வவ்யாகா⁴தாத் , ஆஶ்ரயஜிஜ்ஞாஸயா ப்ருச்ச²தி -

அத்ராஹேதி ।

ஆஶ்ரயமாத்ரம் ப்ருச்ச்²யதே? தத்³விஶேஷோ வா? ப்ரத²மே, ப்ரஶ்நஸ்ய அநவகாஶத்வம் மத்வா ஆஹ -

யஸ்யேதி ।

அவித்³யா த்³ருஶ்யா? அத்³ருஶ்யா வா? த்³ருஶ்யத்வே, பாரதந்த்ர்யாத் கிஞ்சிந்நிஷ்ட²த்வேநைவ ததூ³த்³ருஷ்டே: ந ஆஶ்ரயமாத்ரம் ப்ரஷ்டவ்யம் , அத்³ருஶ்யத்வே வா, அப்ரகாஶத்வாத்³  அஸித்³தி⁴ரேவ ஸ்யாத் , இத்யர்த²: ।

த்³வீதீயம் ஆலம்ப³தே -

கஸ்யேதி ।

அவித்³யாயா: த்³ருஶ்யமாநத்வாத் ஆஶ்ரயவிஶேஷஸ்ய ஆத்மநோ(அ)பி ஸ்வாநுப⁴வஸித்³த⁴த்வாத் ப்ரஶ்நஸ்ய நிரவகாஶதா, இதி உத்தரம் ஆஹ -

அத்ரேதி ।

ப்ரஶ்நாநர்த²க்யம் ப்ரஶ்நத்³வாரா ஸ்போ²ரயதி -

கத²மித்யாதி³நா ।

ததா²பி கத²ம் ப்ரஶ்நாஸித்³தி⁴:? தத்ராஹ -

ந சேதி ।

ததே³வ த்³ருஷ்டாந்தேந ஸ்பஷ்டயதி -

நஹீதி ।

த்³ருஷ்டாந்ததா³ர்ஷ்டாந்திகயோ: வைஷம்யம் சோத³யதி -

நந்விதி ।

அஜ்ஞாநாஶ்ரயஸ்ய பரோக்ஷத்வே(அ)பி ப்ரஶ்நநைரர்த²க்யம் , இ்த்யாஹ -

அப்ரத்யக்ஷேணேதி ।

அவித்³யாவத: அப்ரத்யக்ஷத்வே(அ)பி தேந அவித்³யாஸம்ப³ந்தே⁴ ஸித்³தே⁴ப்ரஷ்டு: தவ ப்ரஶ்நாநர்த²க்யஸமாதி⁴: ந கஶ்சித் , இத்யர்த²: ।

அபு³த்³த⁴பராபி⁴ஸந்தி⁴: ஶங்கதே -

அவித்³யாயா இதி ।

அவித்³யாவத: தத்பரிஹாராத் ந அந்யேந ப்ரயதிதவ்யம் , இத்யாஹ -

யஸ்யேதி ।

மமைவ அவித்³யாவத்வாத் தத்பரிஹாரே மயா ப்ரயதிதவ்யம் , இதி ஶஹ்கதே -

நந்விதி ।

தர்ஹி ப்ரஶ்நாநர்த²க்யம் , இதி ஸித்³தி⁴ாந்தீ ஸ்வாபி⁴ஸந்தி⁴ம் ஆஹ -

ஜாநாஸீதி ।

ஆத்மாநம் அவித்³யாவந்தம் ஜாநந்நபி தத்³பி³ஷயாத்⁴யக்ஷாபா⁴வத் ப்ருச்சா²மி, இதி ஶங்கதே -

ஜாநாமீதி ।

அவித்³யாவத: அப்ரத்யக்ஷத்வம் வத³தா - தஸ்ய ‘அஹமவித்³யாவாந் ‘ அவித்³யாகார்யாவத்த்வாத் , வ்யதிரேகேண முக்தாத்மவத, இதி அநுமேயத்வம் இஷ்டம் , இதி அப்⁴யுபேத்ய தூ³ஷயதி -

அநுமாநேநேதி ।

ஆத்மந: அவித்³யாஸம்ப³ந்த⁴க்³ரஹே கா அநுபபத்தி:? இதி ஆஶங்க்ய, ஜ்ஞாதைவ ஆத்மா ஸ்வஸ்ய அவித்³யாஸம்ப³ந்த⁴ம் பு³த்⁴யதே? அந்யோ வா ஜ்ஞாதா? இதி விகல்ப்ய, ஆத்³யம் தூ³ஷயதி -

ந ஹீதி ।

தத்காலே ஸ்வஸ்ய அவித்³யாம் ப்ரதி ஜ்ஞாத்ருத்வாவஸ்தா²யாம் , இதி யாவத் ।

அவித்³யாம் விஷயத்வேந க்³ருஹேத்வா தஜ்ஜ்ஞாத்ருத்வேநைவ உபயுக்தஸ்ய ஆத்மந: தஸ்யா: ஸ்வாத்மநி குத: ஸம்ப³ந்த⁴ஜ்ஞாத்ருத்வம் ? ஏகஸ்ய கர்மகர்த்ருத்வவிரோதா⁴த் , இத்யாஹ -

அவித்³யாயா இதி ।

தீ³தீயம் நிரஸ்யதி -

ந சேதி ।

யோ க்³ரஹீதா, ஸ  ந ஸம்ப⁴வதி, இதி ஸம்ப³ந்த⁴: । தத்³விஷயமிதி । ஜ்ஞாது: அவித்³யாயாஶ்ச ஸம்ப³ந்த⁴: தச்ச²ப்³தா³ர்த²: ।

அநவஸ்தா²மேவ ப்ரபஞ்சயதி -

யதீ³தி ।

ஆத்மந: ஸ்வபரஜ்ஞேயத்வாயோகா³த் தஸ்மிந் அவித்³யாஸம்ப³ந்த⁴ஸ்ய அப்ராமாணிகத்வாத் நித்யாநுப⁴வக³ம்யத்வே ஸ்தி²தே, ப²லிதம் ஆஹ -

யதி³ புநரிதி ।

யதா³ ச ஏவம், ததா³ இத்யத்⁴யாஹார்யம் ।