ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಇಚ್ಛಾ ದ್ವೇಷಃ ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ಸಂಘಾತಶ್ಚೇತನಾ ಧೃತಿಃ ।
ಏತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಮುದಾಹೃತಮ್ ॥ ೬ ॥
ಇಚ್ಛಾ, ಯಜ್ಜಾತೀಯಂ ಸುಖಹೇತುಮರ್ಥಮ್ ಉಪಲಬ್ಧವಾನ್ ಪೂರ್ವಮ್ , ಪುನಃ ತಜ್ಜಾತೀಯಮುಪಲಭಮಾನಃ ತಮಾದಾತುಮಿಚ್ಛತಿ ಸುಖಹೇತುರಿತಿ ; ಸಾ ಇಯಂ ಇಚ್ಛಾ ಅಂತಃಕರಣಧರ್ಮಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ । ತಥಾ ದ್ವೇಷಃ, ಯಜ್ಜಾತೀಯಮರ್ಥಂ ದುಃಖಹೇತುತ್ವೇನ ಅನುಭೂತವಾನ್ , ಪುನಃ ತಜ್ಜಾತೀಯಮರ್ಥಮುಪಲಭಮಾನಃ ತಂ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ; ಸೋಽಯಂ ದ್ವೇಷಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ । ತಥಾ ಸುಖಮ್ ಅನುಕೂಲಂ ಪ್ರಸನ್ನಸತ್ತ್ವಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ । ದುಃಖಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಾತ್ಮಕಮ್ ; ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ತದಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ । ಸಂಘಾತಃ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಂಹತಿಃ । ತಸ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ, ತಪ್ತ ಇವ ಲೋಹಪಿಂಡೇ ಅಗ್ನಿಃ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭಾಸರಸವಿದ್ಧಾ ಚೇತನಾ ; ಸಾ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ । ಧೃತಿಃ ಯಯಾ ಅವಸಾದಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಧ್ರಿಯಂತೇ ; ಸಾ ಚ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ । ಸರ್ವಾಂತಃಕರಣಧರ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ಇಚ್ಛಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಯತ ಉಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ — ಏತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಂ ಸಹ ವಿಕಾರೇಣ ಮಹದಾದಿನಾ ಉದಾಹೃತಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಸಂಹತಿಃ ‘ಇದಂ ಶರೀರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧) ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ , ತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಮಹಾಭೂತಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಂ ಧೃತ್ಯಂತಮ್ । ॥ ೬ ॥
ಇಚ್ಛಾ ದ್ವೇಷಃ ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ಸಂಘಾತಶ್ಚೇತನಾ ಧೃತಿಃ ।
ಏತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಮುದಾಹೃತಮ್ ॥ ೬ ॥
ಇಚ್ಛಾ, ಯಜ್ಜಾತೀಯಂ ಸುಖಹೇತುಮರ್ಥಮ್ ಉಪಲಬ್ಧವಾನ್ ಪೂರ್ವಮ್ , ಪುನಃ ತಜ್ಜಾತೀಯಮುಪಲಭಮಾನಃ ತಮಾದಾತುಮಿಚ್ಛತಿ ಸುಖಹೇತುರಿತಿ ; ಸಾ ಇಯಂ ಇಚ್ಛಾ ಅಂತಃಕರಣಧರ್ಮಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ । ತಥಾ ದ್ವೇಷಃ, ಯಜ್ಜಾತೀಯಮರ್ಥಂ ದುಃಖಹೇತುತ್ವೇನ ಅನುಭೂತವಾನ್ , ಪುನಃ ತಜ್ಜಾತೀಯಮರ್ಥಮುಪಲಭಮಾನಃ ತಂ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ; ಸೋಽಯಂ ದ್ವೇಷಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ । ತಥಾ ಸುಖಮ್ ಅನುಕೂಲಂ ಪ್ರಸನ್ನಸತ್ತ್ವಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ । ದುಃಖಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಾತ್ಮಕಮ್ ; ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ತದಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ । ಸಂಘಾತಃ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಂಹತಿಃ । ತಸ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ, ತಪ್ತ ಇವ ಲೋಹಪಿಂಡೇ ಅಗ್ನಿಃ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭಾಸರಸವಿದ್ಧಾ ಚೇತನಾ ; ಸಾ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ । ಧೃತಿಃ ಯಯಾ ಅವಸಾದಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಧ್ರಿಯಂತೇ ; ಸಾ ಚ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ । ಸರ್ವಾಂತಃಕರಣಧರ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ಇಚ್ಛಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಯತ ಉಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ — ಏತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಂ ಸಹ ವಿಕಾರೇಣ ಮಹದಾದಿನಾ ಉದಾಹೃತಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಸಂಹತಿಃ ‘ಇದಂ ಶರೀರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧) ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ , ತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಮಹಾಭೂತಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಂ ಧೃತ್ಯಂತಮ್ । ॥ ೬ ॥

ಉಪಲಬ್ಧಜಾತೀಯಸ್ಯ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಆದಾನೇಚ್ಛಾಯಾಂ ಹೇತುಮಾಹ -

ಸುಖೇತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದಃ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಸುಖಹೇತುತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಇಚ್ಛಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇಚ್ಛಾಂ ಸುಖತದ್ಧೇತುವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -

ಸೇಯಮಿತಿ ।

ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಕ್ಷೇತ್ರಾಂತರ್ಭೂತತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ -

ಜ್ಞೇಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಇಚ್ಛಾವತ್ ದ್ವೇಷೋಽಪಿ ಧರ್ಮಃ ಬುದ್ಧೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -

ತಥೇತಿ ।

ಕೋಽಸೌ ದ್ವೇಷಃ? ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ -

ಯಜ್ಜಾತೀಯಮಿತಿ ।

ತಸ್ಯಾಪಿ ಇಚ್ಛಾವತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಾಂತರ್ಭಾವಮಾಹ ಸೋಽಯಿಮಿತಿ ।

ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷವತ್ ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮಃ ಸುಖಮಪಿ, ಇತ್ಯಾಹ -

ತಥೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪೋಕ್ತ್ಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಾಂತಃಪಾತಿತ್ವಮಾಹ -

ಅನುಕೂಲಮಿತಿ ।

ದುಃಖಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪೋಕ್ತ್ಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಮಧ್ಯವರ್ತಿತ್ವಮಾಹ -

ದುಃಖಮಿತಿ ।

ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮವಾದೌ ವ್ಯುದಸಿತುಂ ಕ್ಷೇತ್ರಾಂತರ್ಭೂತಮೇವ ಸಂಘಾತಂ ವಿಭಜತೇ -

ದೇಹೇತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನವಾದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -

ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।

ತಪ್ತೇ ಲೋಹಪಿಂಡೇ ವಹ್ರೇಃ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿವತ್ ಉಕ್ತಸಂಹತೌ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿಃ ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಚ ಅಗ್ನಿಃ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಲೋಹಪಿಂಡಮೇವ ಅಗ್ನಿಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗ್ರಾಹಯತಿ । ತಥಾ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೌ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ತಾಮೇವ ಆತ್ಮತಯಾ ಬೋಧಯತಿ । ಅತಃ ತದಾಭಾಸಾನುವಿದ್ಧಾ ಸೈವ ಚೇತನಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸಾ ಚ ಮುಖ್ಯಚೇತನಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಅತದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧೃತಿಸ್ವರೂಪೋಕ್ತ್ಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರತ್ವಂ ತಸ್ಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -

ಧೃತಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು - ಅऩ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದಯೋ ಮನೋಧರ್ಮಾಃ ಸಂತಿ, ತೇ ಕಿಮಿತಿ ಅತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರತ್ವೇನ ನೋಚ್ಯಂತೇ? ತತ್ರಾಹ -

ಸರ್ವೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -

ಯತ ಇತಿ ।

ಇಚ್ಛಾದಿವತ್ ಅಸ್ಮಿನ್ನವಸರೇ ಸಂಕಲ್ಪಾದೀನಾಮಪಿ ದರ್ಶಿತತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ, ಪ್ರಕರಣವಿಭಾಗಾರ್ಥಂ ಯತೋ ಭಗವದುಕ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮುಪಸಂಹರತಿ, ಅತಃ ಯುಕ್ತಮ್ ಇಚ್ಛಾದಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಸರ್ವಾನು್ಕ್ತಬುದ್ಧಿಧರ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಾಯ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ , ಇತಿ ಅನುವದತಿ -

ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಕ್ಷೇತ್ರಭೇದಜಾತಸ್ಯ ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹವಿಭಾಗಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಹತಿಃ - ಸಮಷ್ಟಿಶರೀರಮ್

॥ ೬ ॥