ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ
ಅನಾದಿಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ ॥ ೧೨ ॥
ಯತ್ತು ಉಕ್ತಮ್ವಿರುದ್ಧಮುಚ್ಯತೇ, ‘ಜ್ಞೇಯಂ ತತ್’ ‘ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇಇತಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃಶ್ರುತಿರಪಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಚೇತ್ಯಥಾ ಯಜ್ಞಾಯ ಶಾಲಾಮಾರಭ್ಯ ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇಽಸ್ತಿ ವಾ ವೇತಿ’ (ತೈ. ಸಂ. ೬ । ೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ; ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಅವಶ್ಯವಿಜ್ಞೇಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾತ್ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿನ್ಇತ್ಯಾದಿ ತು ವಿಧಿಶೇಷಃ ಅರ್ಥವಾದಃಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸದಸದಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಚ್ಯತೇ ಇತಿಸರ್ವೋ ಹಿ ಶಬ್ದಃ ಅರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಶ್ರೂಯಮಾಣಶ್ಚ ಶ್ರೋತೃಭಿಃ, ಜಾತಿಕ್ರಿಯಾಗುಣಸಂಬಂಧದ್ವಾರೇಣ ಸಂಕೇತಗ್ರಹಣಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಃ ಅರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ ; ಅನ್ಯಥಾ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ತತ್ ಯಥಾ — ‘ಗೌಃ’ ‘ಅಶ್ವಃಇತಿ ವಾ ಜಾತಿತಃ, ‘ಪಚತಿ’ ‘ಪಠತಿಇತಿ ವಾ ಕ್ರಿಯಾತಃ, ‘ಶುಕ್ಲಃ’ ‘ಕೃಷ್ಣಃಇತಿ ವಾ ಗುಣತಃ, ‘ಧನೀ’ ‘ಗೋಮಾನ್ಇತಿ ವಾ ಸಂಬಂಧತಃ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಜಾತಿಮತ್ , ಅತಃ ಸದಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ನಾಪಿ ಗುಣವತ್ , ಯೇನ ಗುಣಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯೇತ, ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸಂಬಂಧೀ, ಏಕತ್ವಾತ್ಅದ್ವಯತ್ವಾತ್ ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಕೇನಚಿತ್ ಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಶ್ಚ ॥ ೧೨ ॥
ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ
ಅನಾದಿಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ ॥ ೧೨ ॥
ಯತ್ತು ಉಕ್ತಮ್ವಿರುದ್ಧಮುಚ್ಯತೇ, ‘ಜ್ಞೇಯಂ ತತ್’ ‘ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇಇತಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃಶ್ರುತಿರಪಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಚೇತ್ಯಥಾ ಯಜ್ಞಾಯ ಶಾಲಾಮಾರಭ್ಯ ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇಽಸ್ತಿ ವಾ ವೇತಿ’ (ತೈ. ಸಂ. ೬ । ೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ; ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಅವಶ್ಯವಿಜ್ಞೇಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾತ್ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿನ್ಇತ್ಯಾದಿ ತು ವಿಧಿಶೇಷಃ ಅರ್ಥವಾದಃಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸದಸದಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಚ್ಯತೇ ಇತಿಸರ್ವೋ ಹಿ ಶಬ್ದಃ ಅರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಶ್ರೂಯಮಾಣಶ್ಚ ಶ್ರೋತೃಭಿಃ, ಜಾತಿಕ್ರಿಯಾಗುಣಸಂಬಂಧದ್ವಾರೇಣ ಸಂಕೇತಗ್ರಹಣಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಃ ಅರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ ; ಅನ್ಯಥಾ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ತತ್ ಯಥಾ — ‘ಗೌಃ’ ‘ಅಶ್ವಃಇತಿ ವಾ ಜಾತಿತಃ, ‘ಪಚತಿ’ ‘ಪಠತಿಇತಿ ವಾ ಕ್ರಿಯಾತಃ, ‘ಶುಕ್ಲಃ’ ‘ಕೃಷ್ಣಃಇತಿ ವಾ ಗುಣತಃ, ‘ಧನೀ’ ‘ಗೋಮಾನ್ಇತಿ ವಾ ಸಂಬಂಧತಃ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಜಾತಿಮತ್ , ಅತಃ ಸದಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ನಾಪಿ ಗುಣವತ್ , ಯೇನ ಗುಣಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯೇತ, ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸಂಬಂಧೀ, ಏಕತ್ವಾತ್ಅದ್ವಯತ್ವಾತ್ ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಕೇನಚಿತ್ ಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಶ್ಚ ॥ ೧೨ ॥

ಪರೀಕ್ತಂ ವಿರೋಧಮ್ ಅನುವದತಿ -

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -

ನ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।

ಸಾಪಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನ ಮಾನಮ್ , ಬೋಧಕಸ್ಯ ಅವಿರೋಧಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -

ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ತಸ್ಯಾ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇನ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -

ಯಥೇತಿ ।

ಪ್ರಾಚೀನವಂಶಂ ಕರೋತಿ, ಇತಿ ಪಾರಲೌಕಿಕಫಲಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಂ ಶಾಲಾನಿರ್ಮಾಣಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ, ‘ಕೋ ಹಿ ತದ್ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಪರಲೋಕಸತ್ವೇ ಸಂದಿಹಾನಾ ಯಥಾ ವಿ್ರುದ್ಧಾರ್ಥಾ ಶ್ರುತಿರಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಏವಂ ವಿದಿತಾವಿದಿತಾನ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿರಪಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನೇಯಂ ಶ್ರುತಿಃ ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ಅಮಾನತಯಾ ಹಾತವ್ಯಾ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅದ್ವಿತೀಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಾಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಮಾನತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಉತ್ತರಮಾಹ -

ನ ವಿದಿತೇತಿ ।

ಯತ್ತು ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇ ‘ಕೋ ಹಿ’ ಇತಿ ಿಉದಾಹೃತಮ್ ; ತದಸತ್ , ಅರ್ಥವಾದಸ್ಯ ವಿಧಿಶೇಷಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ತೇ ಅತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ಯದೀತಿ ।

ಯತ್ರ ಜಾತ್ಯಾದಿಮತ್ವಂ ತತ್ರ ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಯಥಾ ಗವಾದೌ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜತಿಮತ್ವಮ್ , ಅತಃ ತಸ್ಯಾವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ ನಿಷೇಧೇನೈವ ಬೋಧ್ಯತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ-

ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।

ನೀಚ್ಯತ ಇತಿ ನಿಷೇಧೇನೈವ ತಸ್ಯ ಉಪದೇಶ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಜಾತ್ಯಾದಿಮತೋಽರ್ಥಸ್ಯೈವ ವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ ತತ್ರೈವ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಾತ್ ಇತಿ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -

ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।

ಅಶ್ರುತಸ್ಯ, ಜಾತ್ಯಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಅಜ್ಞಾತಸಂಗತೇರ್ವಾ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಬೋಧಕತ್ವಮ್ , ಅದೃಷ್ಟೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -

ನಾನ್ಯಥೇತಿ ।

ಜಾತ್ಯಾದೇಃ ಸಚ್ಛಬ್ದವಿಷಯತ್ವಮ್ ಉದಾಹರತಿ -

ತದ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ‘ಅಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಜಾತ್ಯಾದಿಮತ್ವಾಂಭಾವಾತ್ ನ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ-

ನತ್ವಿತಿ ।

‘ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬-೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಗುಣದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ವಾಚ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -

ನಾಪೀತಿ ।

ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -

ನಿಷ್ಕಲಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಸ್ಯ ಅಶೇಷೋಪನಿಷತ್ಸು ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ದ್ವಿನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಸಿದ್ಧೇಃ ನ ತದ್ - ದ್ವಾರಾಪಿ ತಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ-

ನ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಭಿಧಾವೃತ್ಯಾ ಶಬ್ದಾಪ್ರವೃತ್ತೌ ಹೇತ್ವಂತರಾಣ್ಯಾಹ -

ಅದ್ವಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಪಿ ಸಂವಾದಯತಿ-

ಯತ ಇತಿ

॥ ೧೨ ॥