‘న స భూయోఽభిజాయతే’ ఇత్యుక్తమాక్షిపతి-
నన్వితి ।
జ్ఞానోత్పత్త్యనన్తరం జన్మాభావస్యోక్తత్వాత్ పునర్దేహారమ్భముపేత్య నాక్షేపః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -
యద్యపీతి ।
తథాపి స్యుస్త్రీణి జన్మామి ఇతి సమ్బన్ధః ।
వర్తమానదేహే జ్ఞానాత్పూర్వోత్తరకాలానాం కర్మణఆం ఫలమదత్వా నాశాయోగాత్ జన్మద్వయమావశ్యకమ్ । అతీతానేకదేహేష్వపి కృతకర్మణాం ‘నాభుక్తం క్షీయతే కర్మ’ ఇత్యేవ స్మృతేః అదత్వా ఫలమనాశాత్ అస్తి తృతీయమపిజన్మ, ఇత్యాహ -
ప్రాగితి ।
ఫలదానం వినాపి కర్మనాశే దోషమాహ-
కృతేతి ।
న యుక్త ఇతి కృత్వా ఫలమదత్వా కర్మనాశో న, ఇతి శేషః ।
విమతాని కర్మాణి, ఫలమదత్వా న క్షీయన్తే, వైదికకర్మత్వాత్ , ఆరబ్ధకర్మవత్ , ఇతి మత్వా ఆహ-
యథేతి ।
నాశో న జ్ఞానాత్ ఇతి శేషః ।
నను అనారబ్ధకర్మణాం జ్ఞానాత్ నాశో యుక్తః అప్రవృత్తఫలత్వాత్ । ఆరబ్ధకర్మణాం తు ప్రవృత్తఫలత్వేన బలవత్వాత్ న జ్ఞానాత్ తన్నివృత్తిః ఇతి । నేత్యాహ -
న చేతి ।
అజ్ఞానోత్థత్వేన జ్ఞానవిరోధిత్వావిశేషాత్ ప్రవృత్తాప్రవృత్తఫలత్వమ్ అనుపయుక్తమ్ ఇతి భావః ।
కర్మణాం ఫలమదత్వా నాశాభావే ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
నను - కర్మణాం బుహుత్వాత్ తత్ఫలేషు జన్మసు కుతః త్రిత్వమ్ ? ఆరమ్భకకర్మణాం త్రిప్రకారకత్వాత్ ఇతి చేత్ , న, అనారబ్ధత్వేన ఎక ప్రరారత్వసమ్భవాత్ , తత్రాహ -
సంహతానీతి ।
నాస్తి జ్ఞానస్య ఐకాన్తికఫలత్వమ్ ఇతి శేషః ।
ఉక్తకర్మణాం జన్మానారమ్భకత్వే ప్రాగుక్తం దోషమ్ అనుభాష్య, తస్య అతిప్రసఞ్జకత్వమాహ -
అన్యథేతి ।
సర్వత్రేతి - ఆరబ్ధకర్మస్వపి, ఇతి యావత్ । ఫలజనకత్వానిశ్చయః అనాశ్వాసః ।
కర్మణాం జన్మానారమ్భకత్వే కర్మకాణ్డానర్థక్యం దోషాన్తరమాహ -
శాస్రేతి ।
అనారబ్ధకర్మణాం సత్యపి జ్ఞానే జన్మాన్తరారమ్భకత్వధ్రౌవ్యే ఫలితమాహ-
ఇత్యత ఇతి ।
శ్రుత్యవష్టభేన పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
జ్ఞానాత్ అనారబ్ధకర్మదాహే భగవతోఽపి సంమతిమాహ -
ఇహాపీతి ।
జ్ఞానాధీనసర్వకర్మదాహే ‘సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య’ (భ. గీ. ౧౮-౬౬) ఇతి వాక్యశేషోఽపి ప్రమాణీభవతి, ఇత్యాహ -
వక్ష్యతి చేతి ।
జ్ఞానాత్ అనారబ్ధాశేషకర్మక్షయే యుక్తిరపి వక్తుం శక్యా ఇత్యాహ -
ఉపపత్తేశ్చేతి ।
తామేవ వివృణోతి -
అవిద్యేతి ।
అజ్ఞస్య అవిద్యాస్మితారాగద్వేషాభినివేశాఖ్యక్లేశాత్మకాని సర్వానర్థబీజాని, తాని నిమిత్తీకృత్య యాని ధర్మాధర్మకర్మాణి తాని జన్మాన్తరారమ్భకాణి । యాని తు విదుషో విద్యాదగ్ధక్లేశబీజస్య ప్రతిభాసమాత్రశరీరాణి కర్మాణి న తాని శరీరారమ్భకాణి దగ్ధపటవత్ అర్థక్రియాసామర్థ్యాభావాత్ ఇత్యర్థః ।
ప్రతీతమాత్రదేహానాం కర్మాభాసానాం న ఫలారమ్భకతా, ఇత్యస్మిన్నర్థే భగవతోఽపి సంమతిమాహ -
ఇహాపీతి ।
తత్త్వజ్ఞానాదూర్ధ్వం ప్రాతీతికక్లేశానాం కర్మద్వారా దేహానారమ్భకత్వే వాక్యాన్తరమపి ప్రమాణయతి -
బీజానీతి ।
జ్ఞానానన్తరభావికర్మణాం జ్ఞానేన దాహమఙ్గీకరోతి -
అస్త్వితి ।
విరోధిగ్రస్తానామేవ ఉత్పత్తిః ఇతి హేతుమాహ -
జ్ఞానేతి ।
అస్మిన్ జన్మని జన్మాన్తరే వా జ్ఞానాత్ పూర్వభావికర్మణాం న తతో దాహః, విగేధిన వినా ప్రవృత్తేః, ఇత్యాహ -
నత్వితి ।
శ్రుతిస్మృతివిరోధాత్ నైవమితి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
సర్వశబ్దశ్రుతేః సఙ్కోచం శఙ్కతే -
జ్ఞానేతి ।
ప్రకారణాదిసఙ్కోచకాభావాన్ నైవమిత్యాహ -
నేతి ।
ఆక్షేపదశాయామ్ ఉక్తమనుమానమ్ అనువదతి -
యత్త్వితి ।
ఆభాసాత్వాత్ ఇదమసాధకమ్ ఇతి దూషయతి -
తదసదితి ।
వ్యాప్త్యాదిసత్వే కథమ్ ఆభాప్తత్వమ్ ? ఇతి పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
ప్రవృత్తఫలత్వోపాధినా హేతోర్వ్యాప్తిభఙ్గాత్ ఆభాసత్వధీః ఇత్యాహ -
తేషామితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
యథేత్యాదినా ।
ధనుపః సకాశాత్ ఇషుర్ముక్తో బలవత్ప్రతిబన్ధకాభావే మధ్యే నం పతతి । తథా ప్రబలప్రతిబన్ధకం వినా ప్రవృత్తఫలానాం కర్మణాం భోగాదృతే న క్షయః । న చ తత్త్వజ్ఞానం తాదృక్ ప్రతిబన్ధకమ్ , ఉత్పత్తావేవ పూర్వప్రవృత్తేన కర్మణా ప్రతిబద్ధశక్తిత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
యత్ర జ్ఞానేన అదాహ్యత్వమ్ , తత్ర ప్రవృత్తఫలత్వమ్ , ఇత్యన్దయేఽపి, యత్ర అప్రవృత్తఫలత్వమ్ , తత్ర జ్ఞానదాహ్యత్వమ్ , ఇతి న వ్యతిరేకసిద్ధిః, ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
స ఎవేతి ।
ప్రవృత్తౌ నిమిత్తభూతోఽనారబ్ధో వేగోఽనేనేతి విగ్రహః । స్వాశ్రయస్థాని - సాభాసాన్తఃకరణానష్ఠాని, ఇతి యావత్ । విమతాని, తత్త్వధీనిమిత్తనివృత్తీని, తత్కృతకారణనివృత్తిత్వాత్ రజ్జుసర్పదివత్ , ఇతి వ్యతిరేకసిద్ధిః, ఇతి భావః ।
విదుషో వర్తమానదేహపాతే దేహహేత్వభావాత్ తత్త్వధీః ఐకాన్తికఫలా, ఇతి ఉపసంహరతి -
పతిత ఇతి
॥ ౨౩ ॥