కేవలమేవ ఆత్మానం కర్తారం పశ్యన్ దుర్మతిః ఇత్యత్ర ఆత్మవిశేషణసమర్పకకేవలశబ్దసామర్థ్యాత్ ఆత్మనః విశిష్టస్య కర్తృత్వమ్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఆత్మనః వైశిష్ట్యాయోగాత్ న విశిష్టస్యాపి కర్తృత్వమ్ ఇతి దూషయతి-
నైష దోష ఇతి ।
అవిక్రియస్వాభావ్యేఽపి కథమ్ ఆత్మనః అసంహతత్వమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
విక్రియేతి ।
అధిష్ఠానాదిభిః ఆత్మనః సంహననేఽపి న కర్తృత్వమ్ అవిక్రియస్య క్రియాన్వయవ్యాఘాతాత్ ఇత్యాహ-
సంహత్యేతి ।
సంహతత్వానుపపత్తిం వ్యక్తీకరోతి -
న త్వితి ।
అసంహతత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
ఇతి నేతి ।
కథం తర్హి కేవలత్వమ్ ఆత్మని కేవలశబ్దాత్ ఉక్తమ్ ? తదాహ -
అత ఇతి ।
అకర్తృత్వమ్ ఆత్మనః అభ్యుపపన్నం, న అస్య అవిక్రియత్వమ్ ఉపైతి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అవిక్రియత్వం చేతి ।
తత్ర స్మృతివాక్యాని ఉదాహరతి -
అవికార్యోఽయమితి ।
‘నాయం హన్తి న హన్యతే’ (భ. గీ. ౨-౧౯) ఇత్యాదివాక్యమ్ ఆదిశబ్దార్థః ।
ఉక్తవాక్యానామ్ ఆత్మావిక్రియత్వే తాత్పర్యం సూచయతి -
అసకృదితి ।
‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తమ్ ఇత్యాదివాక్యం శ్రుతౌ ఆదిశబ్దార్థః । యాని వాక్యాని తైః ఆత్మనః అవిక్రియత్వం దర్శితమ్ ఇతి యోజనా ।
న్యాయతశ్చ తత్ దర్శితమ్ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః న్యాయమేవ దర్శయతి -
నిరవయవమితి ।
న తావత్ ఆత్మా స్వతః విక్రియతే నిరవయవత్వాత్ ఆకాశవత్ , నాపి పరతః అసఙ్గస్య అకార్యస్య పరాధీనత్వాయోగాత్ ఇత్యర్థః ।
కిం చ ఆత్మనః స్వనిష్ఠా వా విక్రియా ? అధిష్ఠానాదినిష్ఠా వా ? న ఆద్యః । స్వనిష్ఠవిక్రియానుపపత్తేః ఆత్మనః దర్శితత్వాత్ ఇతి ఆశయేన ఆహ -
విక్రియావత్త్వేతి ।
సా చ అయుక్తా ఇతి ఉక్తమ్ ఇతి శేషః ।
ద్వితీయం దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
అధిష్ఠానాదికృతమపి కర్మ తద్యోగాత్ ఆత్మని ఆగచ్ఛతి ఇతి ఆశఙ్క్య, తదాగమనం వాస్తవమ్ ఆవిద్యం వా ఇతి వికల్ప్య ఆద్యం దూషయతి -
నహీతి ।
ద్వితీయం నిరస్యతి -
యత్త్వితి ।
ఆత్మని అవిద్యాప్రాపితం కర్మ న ఆత్మీయమ్ ఇతి ఎతత్ దృష్టాన్తాభ్యామ్ ఉపపాదయతి -
యథేత్యాదినా ।
ఆత్మనః అవిక్రియత్వేన కర్తృత్వాభావే ఫలితమ్ ఆహ -
తస్మాదితి ।
నను ప్రాగేవ ఆత్మనః అవిక్రియత్వం ప్రతిపాదితమ్ । తత్ ఇహ కస్మాత్ ఉచ్యతే ? తత్ర ఆహ -
నాయమితి ।
శాస్త్రాదౌ ప్రతిజ్ఞాతం హేతుపూర్వకం సఙ్క్షిప్య ఉక్త్వా మధ్యే తత్ర తత్ర ప్రసఙ్గం కృత్వా ప్రసారితాం కర్మాధికారనివృత్తిమ్ ఇహ ఉపసంహరతి ఇతి సమ్బన్ధః ।
ప్రతిజ్ఞాతస్య హేతునా ఉపపాదితస్య అన్తే నిగమనం కిమర్థమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
శాస్త్రార్థేతి ।
కర్మాధికారో విదుషః న, ఇతి స్థితే, తస్య దేహాభిమానాభావే సతి, అవిద్యోత్థసర్వకర్మత్యాగసిద్ధేః అనిష్టమ్ ఇష్టం మిశ్రం చేతి త్రివిధం కర్మఫలం సంన్యాసినాం న, ఇతి ప్రాగుక్తం యుక్తమేవ, ఇతి పరమప్రకృతమ్ ఉపసంహరతి -
ఎవం చేతి ।
యే పునః అవిద్వాసంః దేహాభిమానినః, తేషాం త్రివిధం కర్మఫలం సమ్భవత్యేవ, ఇతి హేతువచనసిద్ధమ్ అర్థం నిగమయతి -
తద్విపర్యయాచ్చ ఇతి ।
అధిష్ఠానాదికృతం కర్మ న ఆత్మకృతమ్ , అవిదుషామేవ కర్మాధికారః, దేహాభిమానిత్వేన తత్త్యాగాయోగాత్ , దేహాభిమానాభావాత్తు విదుషాం కర్మాధికారనివృత్తిః, ఇతి ఉపసంహృతమ్ అర్థం సఙ్క్షిప్య ఆహ -
ఇత్యేష ఇతి ।
ఉక్తశ్చ గీతార్థః వేదార్థత్వాత్ ఉపాదేయః ఇత్యాహ -
స ఎష ఇతి ।
కథమ్ అయమ్ అర్థః వేదార్థోఽపి ప్రతిపత్తుం శక్యతే ? తత్ర ఆహ -
నిపుణేతి ।
భాష్యకృతా మానయుక్తిభ్యాం విభజ్య అనుక్తత్వాత్ న అస్య అర్థస్య ఉపాదేయత్వమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
తత్రేతి
॥ ౧౭ ॥