ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಅಷ್ಟಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಾಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಚ ಪರಂತಪ ।
ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈರ್ಗುಣೈಃ ॥ ೪೧ ॥
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಶ್ಚ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಶ್ಚ ವಿಶಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಃ, ತೇಷಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಾಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಚ — ಶೂದ್ರಾಣಾಮ್ ಅಸಮಾಸಕರಣಮ್ ಏಕಜಾತಿತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದಾನಧಿಕಾರಾತ್ — ಹೇ ಪರಂತಪ, ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಇತರೇತರವಿಭಾಗೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಾನಿ । ಕೇನ ? ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈಃ ಗುಣೈಃ, ಸ್ವಭಾವಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಃ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಮಾಯಾ ಸಾ ಪ್ರಭವಃ ಯೇಷಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತೇ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವಾಃ, ತೈಃ, ಶಮಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಮ್ । ಅಥವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಗುಣಃ ಪ್ರಭವಃ ಕಾರಣಮ್ , ತಥಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೋಪಸರ್ಜನಂ ರಜಃ ಪ್ರಭವಃ, ವೈಶ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತಮಉಪಸರ್ಜನಂ ರಜಃ ಪ್ರಭವಃ, ಶೂದ್ರಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ರಜಉಪಸರ್ಜನಂ ತಮಃ ಪ್ರಭವಃ, ಪ್ರಶಾಂತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೇಹಾಮೂಢತಾಸ್ವಭಾವದರ್ಶನಾತ್ ಚತುರ್ಣಾಮ್ । ಅಥವಾ, ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಸಂಸ್ಕಾರಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವರ್ತಮಾನಜನ್ಮನಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಭಿಮುಖತ್ವೇನ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಸ್ವಭಾವಃ, ಸಃ ಪ್ರಭವೋ ಯೇಷಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತೇ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವಾಃ ಗುಣಾಃ ; ಗುಣಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಾರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಸ್ವಭಾವಃ ಕಾರಣಮ್’ ಇತಿ ಚ ಕಾರಣವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಮ್ । ಏವಂ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈಃ ಪ್ರಕೃತಿಭವೈಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಭಿಃ ಗುಣೈಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾನುರೂಪೇಣ ಶಮಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ॥
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಾಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಚ ಪರಂತಪ ।
ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈರ್ಗುಣೈಃ ॥ ೪೧ ॥
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಶ್ಚ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಶ್ಚ ವಿಶಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಃ, ತೇಷಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಾಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಚ — ಶೂದ್ರಾಣಾಮ್ ಅಸಮಾಸಕರಣಮ್ ಏಕಜಾತಿತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದಾನಧಿಕಾರಾತ್ — ಹೇ ಪರಂತಪ, ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಇತರೇತರವಿಭಾಗೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಾನಿ । ಕೇನ ? ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈಃ ಗುಣೈಃ, ಸ್ವಭಾವಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಃ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಮಾಯಾ ಸಾ ಪ್ರಭವಃ ಯೇಷಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತೇ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವಾಃ, ತೈಃ, ಶಮಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಮ್ । ಅಥವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಗುಣಃ ಪ್ರಭವಃ ಕಾರಣಮ್ , ತಥಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೋಪಸರ್ಜನಂ ರಜಃ ಪ್ರಭವಃ, ವೈಶ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತಮಉಪಸರ್ಜನಂ ರಜಃ ಪ್ರಭವಃ, ಶೂದ್ರಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ರಜಉಪಸರ್ಜನಂ ತಮಃ ಪ್ರಭವಃ, ಪ್ರಶಾಂತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೇಹಾಮೂಢತಾಸ್ವಭಾವದರ್ಶನಾತ್ ಚತುರ್ಣಾಮ್ । ಅಥವಾ, ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಸಂಸ್ಕಾರಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವರ್ತಮಾನಜನ್ಮನಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಭಿಮುಖತ್ವೇನ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಸ್ವಭಾವಃ, ಸಃ ಪ್ರಭವೋ ಯೇಷಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತೇ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವಾಃ ಗುಣಾಃ ; ಗುಣಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಾರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಸ್ವಭಾವಃ ಕಾರಣಮ್’ ಇತಿ ಚ ಕಾರಣವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಮ್ । ಏವಂ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈಃ ಪ್ರಕೃತಿಭವೈಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಭಿಃ ಗುಣೈಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾನುರೂಪೇಣ ಶಮಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ॥

ಸಂಪ್ರತಿ ವರ್ಣಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಧರ್ಮಜಾತಮ್ ಅಸಂಕೀರ್ಣಮ್ ಇತಿ ಸೂತ್ರಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ-

ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇತಿ ।

ಉಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದಾಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ ಇತಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಸಮಾಸಕರಣಮ್ ।

ಇತರೇಷಾಮ್ ಅಸಮಾಸೇ ಹೇತುಮ್ ಆಹ -

ಶೂದ್ರಾಣಾಮ್ ಇತಿ ।

ಏಕಜಾತಿತ್ವಮ್ ಉಪನಯನವರ್ಜಿತತ್ವಮ್ ।

ಕರ್ಮಣಾಮ್ ಅಸಂಕೀರ್ಣತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -

ಕೇನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈಃ ಗುಣೈಃ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -

ಅಥವೇತಿ ।

ಉಕ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯದರ್ಶನಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -

ಪ್ರಶಾಂತೀತಿ ।

ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -

ಅಥವೇತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಗುಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಉಕ್ತವಾಸನಾಧೀನತ್ವಮ್ ? ತತ್ರ ಆಹ -

ಗುಣೇತಿ ।

ನನು ऩಾಸ್ತಿ ಗುಣಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಾರಣತ್ವಂ, ಪ್ರಕೃತಿಜೈಃ ಗುಣೈಃ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಗುಣಕಾರಣತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ , ಅತಃ ಆಹ -

ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ।

ವಾಸನಾ ಕಾರಣಮ್ ಇತಿ ಗುಣವ್ಯಕ್ತೇಃ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತು ಉಪಾದಾನ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಉಕ್ತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -

ಏವಮಿತಿ ।