ಸಹಜಂ ಕರ್ಮ ಸದೋಷಮಪಿ ನ ತ್ಯಜೇತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ದೋಷಃ - ವಿಹಿತನಿತ್ಯತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ।
ಸಂದಿಗ್ಧಸ್ಯ ಸಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಉಕ್ತೇ ಸಂದೇಹೇ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂ ಚಾತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಆದ್ಯಮ್ ಅऩೂದ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಶಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಗುಣತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಮಹೋದಧಿಮ್ ಅಗಸ್ತ್ಯಸ್ಯ ಚುಲುಕೀಕೃತ್ಯ ಪಿಬತೋ ಗುಣವತ್ತ್ವಮ್ । ತದಾಹ -
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಇತಿ ।
ಅಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಗುಣವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ತದಯೋಗಾತ್ ತಸ್ಯ ಅಶಕ್ಯಾನುಷ್ಠಾನತಾ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಚೋದ್ಯಮೇವ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಆದ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣವತ್ ಆತ್ಮನಃ ನಿತ್ಯಪ್ರಚಲಿತತ್ವೇನ ಅಶೇಷತಃ ತೇನ ನ ಕರ್ಮ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ನಾಪಿ ರೂಪವಿಜ್ಞಾನವೇದನಾಸಂಜ್ಞಾಸಂಸ್ಕಾರಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ಕ್ಷಣಧ್ವಂಸಿನಾಂ ಸ್ಕಂಧಾನಾಮ್ ಇವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಕಾರಕಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕರ್ಮ ಅಶೇಷತಃ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಭಾವಭಂಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯಾನುರೋಧೇನ ಅಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಯೋಗೇ, ವೈಶೇಷಿಕಃ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥೇತಿ ।
ಕದಾಚಿತ್ ಆತ್ಮಾ ಸಕ್ರಿಯಃ, ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಶ್ಚ ಕದಾಚಿತ್ , ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಪಕ್ಷಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪಕ್ಷದ್ವಯಾತ್ ವಿಶೇಷದರ್ಶನೇನ ವಿಶದಯತಿ -
ಅಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಆಗಮಾಪಾಯಿತ್ವೇ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ, ತದ್ವತಃ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ಥಾಯಿತಾ ? ಇತಿ ಅಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಶುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಕಾರಕತ್ವಮ್ ? ಕ್ರಿಯಾಂ ಕುರ್ವತ್ ಕಾರಣಂ ಕಾರಕಮ್ ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಭಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ತದೇವೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮದೇವ ಕಾರಕಂ ನ ಕ್ರಿಯಾಧಿಕರಣಂ, ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಶೇಷಿಕಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ ಅಸ್ತಿ ಸರ್ವೈಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯತಾ ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಭಗವನ್ಮತಾನುಸಾರಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ತ್ಯಾಜ್ಯತಾ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ-
ಅಯಮೇವೇತಿ ।
ಭಗವನ್ಮತಾನನುಸಾರಿತ್ವಮ್ ಅಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಮಾಣಕಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ-
ಕಥಮಿತಿ ।
ಭಗವದ್ವಚನಮ್ ಉದಾಹರನ್ ಪರಪಕ್ಷಸ್ಯ ತದನುಗುಣತ್ವಾಭಾವಮ್ ಆಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಪರೇಷಾಮಪಿ ಮತಮ್ ಏತದನುಗುಣಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಹೀತಿ ।
ಭಗವನ್ಮತಾನುಗುಣತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗುಣತ್ವೇನ ದೋಷರಹಿತಂ ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಮತಮ್ ಉಪಾದೇಯಮೇವ ತರ್ಹಿ ಕಾಣಾದಮತವಿರೋಧಾತ್ ಉಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ಭಗವನ್ಮತಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಭಾಗವತತ್ವೇಽಪಿ ಇತಿ ।
ನ್ಯಾಯವತ್ತ್ವಮ್ ಅಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾನುಸಾರಿಣಃ ಮತಸ್ಯ ನ ತದ್ವಿರೋಧಿತಾ ಇತಿ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಮತಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಂ ಪ್ರಕಟಯನ್ ಆದೌ ತನ್ಮತಮ್ ಅನುವದತಿ-
ಯದೀತಿ ।
ಅಸತಃ ಜನ್ಮ, ಸತಶ್ಚ ನಾಶಃ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಅಭಾವ ಇತಿ ।
ಸದೇವ ಅಸತ್ತ್ವಮ್ ಆಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಿ ಮತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರೈವ ಅಭ್ಯುಗಮಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಮತಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪರಕೀಯಮ್ ಅಭ್ಯುಪಗಮಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಏವಮಿತಿ - ಪರಪರಿಭಾಷಾನುಸಾರೇಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅದರ್ಶನಾತ್ - ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಅಪೇಕ್ಷಾಯಾಶ್ಚ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಘಟಾದೀನಾಂ ಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾಣಾಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ, ನ ಹಿ ಭಾವಾನಾಂ ಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ವಾ ಯುಕ್ತಾ, ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಭಾವೇತಿ ।
ಧಟಾದೀನಾಮ್ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಗಪಿ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತಾಮೇವ ಅವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾಣಾಮ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಾಮಗ್ರೀಮ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪೃಥಕ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಅವದ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ದೋಷಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪರಮತೇ ಮಾನಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇ ಕ್ವಚಿದಪಿ ವಿಶ್ವಾಸಃ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸತ್ಸದೇವೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಸತ್ ತಥೈವ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಂ, ತಸ್ಯೈವ ಪುನಃ ಅಸತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ನ ಚ ಅಸತ್ ತಥೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ, ತಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಉಪಗಮಾತ್ । ಅತಃ ಯತ್ ಮಾನೇನ ಸತ್ ಅಸದ್ವಾ ನಿರ್ಣೀತಂ ತತ್ ತಥೇತಿ ವಿಶ್ವಾಸಾಭಾವಾತ್ ಮಾನವೈಫಲ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।