సహజం కర్మ సదోషమపి న త్యజేత్ ఇత్యత్ర విచారమ్ అవతారయతి -
కిమితి ।
న హి కశ్చిదితి న్యాయాత్ ఇతి శేషః । దోషః - విహితనిత్యత్యాగే ప్రత్యవాయః ।
సన్దిగ్ధస్య సప్రయోజనస్య విచార్యత్వాత్ , ఉక్తే సన్దేహే ప్రయోజనం పృచ్ఛతి -
కిం చాత ఇతి ।
తత్ర ఆద్యమ్ అऩూద్య ఫలం దర్శయతి -
యదీతి ।
అశక్యార్థానుష్ఠానస్య గుణత్వేన ప్రసిద్ధత్వాత్ । ప్రసిద్ధం హి మహోదధిమ్ అగస్త్యస్య చులుకీకృత్య పిబతో గుణవత్త్వమ్ । తదాహ -
ఎవం తర్హి ఇతి ।
అశేషకర్మత్యాగస్య గుణవత్త్వేఽపి ప్రాగుక్తన్యాయేన తదయోగాత్ తస్య అశక్యానుష్ఠానతా ఇతి శఙ్కతే -
సత్యమితి ।
చోద్యమేవ వివృణ్వన్ ఆద్యం విభజతే -
కిమితి ।
సత్త్వాదిగుణవత్ ఆత్మనః నిత్యప్రచలితత్వేన అశేషతః తేన న కర్మ త్యక్తుం శక్యమ్ ; నాపి రూపవిజ్ఞానవేదనాసంజ్ఞాసంస్కారసంజ్ఞానాం క్షణధ్వంసినాం స్కన్ధానామ్ ఇవ క్రియాకారకభేదాభావాత్ కారకస్యైవ ఆత్మనః క్రియాత్వమ్ ఇత్యుక్తే కర్మ అశేషతః త్యక్తుం శక్యమ్ , ఉభయత్రాపి స్వభావభఙ్గాత్ ఇత్యాహ -
ఉభయథేతి ।
పక్షద్వయానురోధేన అశేషకర్మత్యాగాయోగే, వైశేషికః చోదయతి -
అథేతి ।
కదాచిత్ ఆత్మా సక్రియః, నిష్క్రియశ్చ కదాచిత్ , ఇతి స్థితే ఫలితమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
ఉక్తమేవ పక్షం పూర్వోక్తపక్షద్వయాత్ విశేషదర్శనేన విశదయతి -
అయం త్వితి ।
ఆగమాపాయిత్వే క్రియాయాః, తద్వతః ద్రవ్యస్య కథం స్థాయితా ? ఇతి అశఙ్క్య, ఆహ -
శుద్ధమితి ।
క్రియాశక్తిమత్త్వేఽపి క్రియావత్త్వాభావే కథం కారకత్వమ్ ? క్రియాం కుర్వత్ కారణం కారకమ్ ఇతి అభ్యుపగభాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
తదేవేతి ।
క్రియాశక్తిమదేవ కారకం న క్రియాధికరణం, పరస్పరాశ్రయాత్ ఇత్యర్థః ।
వైశేషికపక్షే దోషాభావాత్ అస్తి సర్వైః స్వీకార్యతా ఇతి ఉపసంహరతి -
ఇత్యస్మిన్నితి ।
భగవన్మతానుసారిత్వాభావాత్ అస్య పక్షస్య త్యాజ్యతా ఇతి దూషయతి-
అయమేవేతి ।
భగవన్మతాననుసారిత్వమ్ అస్య అప్రామాణకమ్ ఇతి శఙ్కతే-
కథమితి ।
భగవద్వచనమ్ ఉదాహరన్ పరపక్షస్య తదనుగుణత్వాభావమ్ ఆహ -
యత ఇతి ।
పరేషామపి మతమ్ ఎతదనుగుణమేవ కిం న స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
కాణాదానాం హీతి ।
భగవన్మతానుగుణత్వాభావేఽపి న్యాయానుగుణత్వేన దోషరహితం కాణాదానాం మతమ్ ఉపాదేయమేవ తర్హి కాణాదమతవిరోధాత్ ఉపేక్ష్యతే భగవన్మతమ్ ఇతి శఙ్కతే -
అభాగవతత్వేఽపి ఇతి ।
న్యాయవత్త్వమ్ అసిద్ధమ్ ఇతి దూషయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
సర్వప్రమాణానుసారిణః మతస్య న తద్విరోధితా ఇతి ఆక్షిపతి -
కథమితి ।
వైశేషికమతస్య సర్వప్రమాణవిరోధం ప్రకటయన్ ఆదౌ తన్మతమ్ అనువదతి-
యదీతి ।
అసతః జన్మ, సతశ్చ నాశః ఇతి స్థితే ఫలితమ్ ఆహ -
తథా చేతి ।
ఉక్తమేవ వాక్యం వ్యాకరోతి -
అభావ ఇతి ।
సదేవ అసత్త్వమ్ ఆపద్యతే ఇత్యుక్తం వ్యాచష్టే -
భావశ్చేతి ।
ఇతి మతమితి శేషః ।
తత్రైవ అభ్యుగమాన్తరమ్ ఆహ -
తత్రేతి ।
ప్రకృతం మతం సప్తమ్యర్థః । ఇతి అభ్యుపగమ్యతే ఇతి శేషః ।
పరకీయమ్ అభ్యుపగమం దూషయతి -
న చేతి ।
ఎవమితి - పరపరిభాషానుసారేణ ఇత్యర్థః । అదర్శనాత్ - ఉత్పత్తేః అపేక్షాయాశ్చ ఇతి శేషః ।
కథం తర్హి త్వన్మతేఽపి ఘటాదీనాం కారణాపేక్షాణామ్ ఉత్పత్తిః, న హి భావానాం కారణాపేక్షా ఉత్పత్తిర్వా యుక్తా, ఇతి తత్రాహ -
భావేతి ।
ధటాదీనామ్ అస్మత్పక్షే ప్రాగపి కారణాత్మనా సతామేవ అవ్యక్తనామరూపాణామ్ అభివ్యక్తిసామగ్రీమ్ అపేక్ష్య పృథక్ అభివ్యక్తిసమ్భవాత్ న కిఞ్చిత్ అవద్యమ్ ఇత్యర్థః ।
అసత్కార్యవాదే దోషాన్తరమ్ ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
పరమతే మానమేయవ్యవహారే క్వచిదపి విశ్వాసః న కస్యచిత్ ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
సత్సదేవేతి ।
న హి సత్ తథైవ ఇతి నిశ్చితం, తస్యైవ పునః అసత్త్వప్రాప్తేః ఇష్టత్వాత్ , న చ అసత్ తథైవేతి నిశ్చయః, తస్యైవ సత్త్వప్రాప్తేః ఉపగమాత్ । అతః యత్ మానేన సత్ అసద్వా నిర్ణీతం తత్ తథేతి విశ్వాసాభావాత్ మానవైఫల్యమ్ ఇత్యర్థః ।