ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಘಟಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅನುಮಾನಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಾಪತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಭಾವಸ್ಯೈವ ಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಅನಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಭಾವಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದಾಪತ್ತೇಃ ಅಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ಅನಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಏತದಪೀತಿ ।
ಆರಂಭವಾದೋಕ್ತಂ ದೋಷಂ ಪರಿಣಾಮವಾದೇಽಪಿ ಸಂಚಾರಯತಿ -
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಧರ್ಮಃ - ಪರಿಣಾಮಃ । ಅಸತಃ ಅಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ, ಸತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ನಾಶಾತ್ , ಅಸತ್ ಅಸದೇವ, ಸಚ್ಚ ಸದೇವ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಅತ್ರಾಪಿ ದುರ್ಘಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸದೇವ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ವ್ಯಜ್ಯತೇ । ತೇನ ವ್ಯಕ್ತ್ಯವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಃ ಜನ್ಮನಾಶವ್ಯವಹಾರಾತ್ ಮತಾಂತರಾತ್ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿಃ ।
ತತ್ರ ಆಹ -
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೀತಿ ।
ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಿವತ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ ಅಸತ್ತ್ವಂ ವಾ ? ಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಃ । ದ್ವಿತೋಯೇ ಪಕ್ಷಾಂತರವತ್ ಅತ್ಯಂತಾಸತಃ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾಯೋಗೇ ಸ ಏವ ದೋಷಃ । ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ವ್ಯಕ್ತಿವತ್ ಅವ್ಯಕ್ತೇರಪಿ ಸತ್ತ್ವೇ ಸ ಏವ ದೋಷಃ । ಅಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸತೋ ಅಸತ್ತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಮಾನಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇ ನ ಕ್ಕಾಪಿ ವಿಶ್ವಾಸಃ । ಸತ್ ಸದೇವ, ಅಸತ್ ಅಸದೇವ ಇತಿ ಅನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪನ್ಯಾಯೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಪಿ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯರೂಪಾಪತ್ತಿಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಯೈವ ತದ್ರೂಪತ್ಯಾಗೇನ ಸ್ವರೂಪಾಪತ್ತಿಃ ನಾಶಃ ಇತಿ ಏತದಪಿ ನ । ಪೂರ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೇ ನಷ್ಟೇ ಚ, ಪರಸ್ಯ ಪರರೂಪಾಪತ್ತೇಃ ಅನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ರೂಪಂ ಸ್ಥಿತೇನ ನಷ್ಟೇನ ವಾ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।