ప్రాగభావస్య ఘటభావానభ్యుపగమాత్ అనుమానం సిద్ధసాధనమ్ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అభావస్య భావాపత్త్యనభ్యుపగమే భావస్యైవ భావాపత్తిః ఇతి అనిష్టం స్యాత్ ఇతి దూషయతి -
భావస్యైవేతి ।
తస్య తదాపత్తేః అయోగ్యత్వే దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
యథేతి ।
అభావస్య భావాపత్తిః అనిష్టా ఇతి దార్ష్టాన్తికం స్పష్టయతి -
ఎతదపీతి ।
ఆరమ్భవాదోక్తం దోషం పరిణామవాదేఽపి సఞ్చారయతి -
సాఙ్ఖ్యస్యేతి ।
ధర్మః - పరిణామః । అసతః అపూర్వపరిణామస్య ఉత్పత్తేః, సతశ్చ పూర్వపరిణామస్య నాశాత్ , అసత్ అసదేవ, సచ్చ సదేవ ఇతి వ్యవస్థా అత్రాపి దుర్ఘటా ఇత్యర్థః । నను కార్యం కారణాత్మనా ప్రాగపి సదేవ అవ్యక్తం కారకవ్యాపారాత్ వ్యజ్యతే । తేన వ్యక్త్యవ్యక్త్యోః జన్మనాశవ్యవహారాత్ మతాన్తరాత్ విశేషసిద్ధిః ।
తత్ర ఆహ -
అభివ్యక్తీతి ।
కారకవ్యాపారాత్ ప్రాక్ అనభివ్యక్తివత్ అభివ్యక్తేః సత్త్వమ్ అసత్త్వం వా ? సత్త్వే కారకవ్యాపారవైయర్థ్యాత్ తద్విషయప్రమాణవిరోధః । ద్వితోయే పక్షాన్తరవత్ అత్యన్తాసతః తన్నిర్వర్త్యత్వాయోగే స ఎవ దోషః । కారకవ్యాపారాత్ ఊర్ధ్వం వ్యక్తివత్ అవ్యక్తేరపి సత్త్వే స ఎవ దోషః । అసత్త్వేఽపి సతో అసత్త్వానఙ్గీకారాత్ మానమేయవ్యవహారే న క్కాపి విశ్వాసః । సత్ సదేవ, అసత్ అసదేవ ఇతి అనిర్ధారణాత్ ఇత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యపక్షప్రతిక్షేపన్యాయేన పక్షాన్తరమపి ప్రతిక్షిప్తమ్ ఇత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
కారణస్యైవ కార్యరూపాపత్తిః ఉత్పత్తిః । తస్యైవ తద్రూపత్యాగేన స్వరూపాపత్తిః నాశః ఇతి ఎతదపి న । పూర్వరూపే స్థితే నష్టే చ, పరస్య పరరూపాపత్తేః అనుపపత్తేః । న చ ప్రాప్తం రూపం స్థితేన నష్టేన వా త్యక్తుం శక్యమ్ ఇత్యర్థః ।