ఎవం విచారమ్ అవతార్య సిద్ధాన్తం సఙ్గృహ్ణాతి -
ఆత్మేతి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణ్వన్ ఆదౌ ఆత్మజ్ఞానాపోహ్యామ్ అవిద్యాం దర్శయతి-
క్రియేతి ।
ఆశ్రయోక్త్యా తదనాదిత్వమ్ ఆహ -
ఆత్మనీతి ।
తమేవ అవిద్యామ్ అనాద్యవిద్యోత్థామ్ అనర్థాత్మికాం ప్రపఞ్చయతి -
మమేతి ।
అనాద్యవిద్యాకార్యత్వాత్ ప్రవాహరూపేణ అనాదిత్వమ్ అస్యాః వివక్షిత్వా విశినష్టి -
అనాదీతి ।
తత్ర కారణావిద్యానివర్తకత్వమ్ ఆత్మజ్ఞానస్య ఉపన్యస్యతి-
అస్యా ఇతి ।
నను న ఇదమ్ ఉత్పన్నం జ్ఞానం నివర్తయతి, అవిరోధేన ఉత్పన్నత్వాత్ । న చ అనుత్పన్నమ్ , అలబ్ధాత్మకస్య అర్థక్రియాకారిత్వాభావత్ । తత్ర ఆహ -
ఉత్పద్యమానమ్ ఇతి ।
కథం తస్య కారణావిద్యానివర్తకత్వమ్ ఇతి ఆశఙక్య కార్యావిద్యానివర్తకత్వదృష్టేః ఇత్యాహ -
కర్మేతి ।
ఆత్మజ్ఞానస్య ఇత్యాదిసఙ్గ్రహవాక్యే తుశబ్దద్యోత్యవిశేషాభావాత్ తదానర్థక్యమ్ ఆశఙ్క్య, ఆహ -
తుశబ్ద ఇతి ।
పక్షద్వయవ్యావర్తకత్వమ్ ఎవ అస్య స్ఫుటయతి -
నేత్యాదినా ।
ఇతశ్చ కర్మాసాధ్యతా ముక్తేః ఇత్యాహ -
అకార్యత్వాచ్చేతి ।
‘ఎష నిత్యో మహిమా’ ఇతి శ్రుతేః నిత్యత్వేన మోక్షస్య అకార్యత్వాత్ న తత్ర హేత్వపేక్షా ఇతి ఉపపాదయతి -
న హీతి ।
జ్ఞానేనాపి మోక్షః న క్రియతే చేత్ , తర్హి కేవలమపి జ్ఞానం ముక్త్యనుపయుక్తమ్ ఇతి, కుతః తస్య హేతుత్వధీః ? ఇతి ఆశఙ్కతే-
కేవలేతి ।
జ్ఞానానర్థక్యం దూషయతి -
నేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
అవిద్యేతి ।
యత్ ఉక్తమ్ అవిద్యానివర్తకజ్ఞానస్య కైవల్యఫలావసాయిత్వం దృష్టమ్ ఇతి, తత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ -
రజ్జ్వాదీతి ।
ఉక్తే విషయే తమోనివర్తకప్రకాశస్య కస్మిన్ ఫలే పర్యవసానమ్ ? తత్ర ఆహ-
వినివృత్తేతి ।
ప్రదీపప్రకాశస్య సర్పభ్రమనివృత్తిద్వారా రజ్జుమాత్రే పర్యవసానవత్ ఆత్మజ్ఞానస్యాపి తదవిద్యానివృత్త్యాత్మకైవల్యావసానమితి దార్ష్టాన్తికమ్ ఆహ -
తథేతి ।
జ్ఞాత్రాదీనాం జ్ఞాననిష్ఠాహేతూనాం కర్మాన్తరే ప్రవృత్తిసమ్భవాత్ , కర్మసహితైవ సా కైవల్యావసాయినీ, ఇతి చేత్ తత్ర ఆహ -
దృష్టార్థాయామితి ।
కర్మసాహిత్యం, జ్ఞాననిష్ఠాయాః, దృష్టాన్తేన సాధయన్ ఆశఙ్కతే -
భుజీతి ।
భుజిక్రిాయాః లౌకిక్యాః, వైదిక్యాశ్చ అగ్నిహోత్రాదిక్రియాయాః సహానుష్ఠానవత్ అగ్నిహోత్రాదిక్రియాయాః జ్ఞాననిష్ఠాయాశ్చ సాహిత్యమ్ ఇత్యర్థః । భుజిఫలే తృప్త్యాఖ్యే ప్రాప్తేఽపి, స్వర్గాదౌ చ అగ్నిహోత్రాదౌ అర్థిత్వదృష్టేః యుక్తం తత్ర సాహిత్యమ్ । న తథా ముక్తిఫలజ్ఞాననిష్ఠాలాభే, స్వర్గాదౌ తద్ధేతౌ వా కర్మణి అర్థిత్వమ్ ।
తేన జ్ఞాననిష్ఠాకర్మణోః న సాహిత్యమ్ ఇతి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి -
కైవల్యేతి ।
జ్ఞానే ఫలవతి లబ్ధే, ఫలాన్తరే తద్ధేతౌ చ న అర్థితా, ఇత్యత్ర దృష్ఠాన్తమ్ ఆహ -
సర్వత ఇతి ।
సర్వత్ర సమ్ప్లుతం వ్యాప్తమ్ ఉదకమ్ ఇతి సము్ద్రోక్తిః । తత్ఫలం స్నానాది । తస్మిన్ ప్రాప్తే, న తడాగాదినిర్మాణక్రియాయాం, తదధీనే చ స్నానాదౌ కస్యచిత్ అర్థిత్వమ్ , తథా ప్రకృతేఽపి, ఇత్యర్థః ।
నిరతిశయఫలే జ్ఞానే లబ్ధే, సాతిశయఫలే కర్మణి న అర్థిత్వమ్ ఇత్యేతత్ దృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి-
న హీతి ।
కర్మణః సాతిశయఫలత్వమ్ ఉక్తమ్ ఉపజీవ్య ఫలితమ్ ఆహ-
తస్మాన్నేతి ।
జ్ఞానకర్మణోః సాహిత్యాసమ్భవమపి పూర్వోక్తం నిగమయతి -
న చేతి ।
న హి ప్రకాశతమసోరివ మిథః విరుద్ధయోః తయోః సాక్షాత్ ఎకస్మిన్ ఫలే సాహిత్యమ్ ఇత్యర్థః ।
నను జ్ఞానమేవ మోక్షం సాధయత్ ఆత్మసహాయత్వేన కర్మ అపేక్షతే, కరణస్య ఉపకరణాపేక్షత్వాత్ । తత్ర ఆహ -
నాపీతి ।
జ్ఞానమ్ ఉత్పత్తౌ యజ్ఞాద్యపేక్షమపి, న ఉత్పన్నం ఫలే తదపేక్షమ్ । స్వోత్పత్తినాన్తరీయకత్వేన ముక్తేః తన్మాత్రాయత్తత్వాత్ ఇత్యర్థః ।
యత్ ఉక్తమ్ ఇతికర్తవ్యత్వేన జ్ఞానం కర్మాపేక్షమ్ ఇతి, తత్ర ఆహ -
అవిద్యేతి ।
జ్ఞానస్య అజ్ఞాననివర్తకత్వాత్ , తత్ర కర్మణః విరుద్ధతయా సహకారిత్వాయోగాత్ న ఫలే తదపేక్షా ఇత్యర్థః ।
కర్మణోఽపి జ్ఞానవత్ అజ్ఞాననివర్తకత్వే కుతః విరుద్ధతా ? ఇతి ఆశఙ్క్య, ఆహ -
న హీతి ।
కేవలస్య సముచ్చితస్య వా కర్మంణః మోక్షే సాక్షాత్ అనన్వయే ఫలితమ్ ఆహ -
అత ఇతి ।
కేవలం జ్ఞానం ముక్తిసాధనమ్ ఇతి ఉక్తమ్ । తత్ నిషేధయన్ ఆశఙ్కతే -
నేత్యాదినా ।
నిషేధ్యమ్ అనూద్య నఞర్థమ్ ఆహ -
యత్తావదితి ।
నిత్యానుష్ఠానస్య ఆవశ్యకత్వాత్ న కేవలజ్ఞానస్య కైవల్యహేతుతా ఇత్యర్థః ।
కైవల్యస్య చ నిత్యత్వాత్ ఇత్యస్య వ్యావర్త్యం దర్శయతి -
నన్వితి ।
యది నిత్యనైమిత్తికకర్మాణి శ్రౌతాని, అకరణే ప్రత్యవాయకారీణి అవశ్యానుష్ఠేయాని, ఎవం తర్హి తేభ్యః సముచ్చితేభ్యః అసముచ్చితేభ్యశ్చ మోక్షః న ఇతి ఉక్తత్వాత్ కేవలజ్ఞానస్య చ అతద్ధేతుత్వాత్ అనిబన్ధనా ముక్తిః న సిధ్యేత్ ఇత్యర్థః ।
కైవల్యస్య చ ఇత్యాది వ్యాకుర్వన్ అనిర్మోక్షప్రసఙ్గం ప్రత్యాదిశతి-
నైష దోష ఇతి ।
ముక్తేః నిత్యత్వేన అయత్నసిద్ధేః న తదభావశఙ్కా ఇత్యుక్తం ప్రపఞ్చయతి -
నిత్యానామితి ।
కామ్యకర్మవశాత్ ఇష్టశరీరాపత్తిం శఙ్కిత్వా ఉక్తమ్ -
కామ్యానాం చేతి ।
ఆరబ్ధకర్మవశాత్ తర్హి దేహాన్తరం న ఇత్యాహ -
వర్తమానేతి ।
తర్హి దేహాన్తరం శేషకర్మణా స్యాత్ , ఇతి ఆశఙ్క్య కర్మాశయస్య ఐకభవికత్వాత్ న ఇత్యాహ -
పతితేఽస్మిన్ ఇతి ।
రాగాదినా కర్మాన్తరం, తతః దేహాన్తరం చ భవిష్యతి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
రాగాదీనాం చేతి ।
ఆత్మనః స్వరూపావస్థానమ్ ఇతి సమ్బన్ధః ।
అతీతాసఙ్ఖ్యజన్మభేదేషు అర్జితస్య కర్మణః నానాఫలస్య అనారబ్ధస్య భోగేన వినా అక్షయాత్ , తతః దేహాన్తరారమ్భాత్ , ఐకభవికత్వస్య అప్రామాణికత్వాత్ న ముక్తేః అయత్నసిద్ధతా ఇతి చోదయతి -
అతిక్రాన్తేతి ।
న ఉక్తకర్మనిమిత్తం దేహాన్తరం శఙ్కితవ్యమ్ ఇత్యాహ -
నేతి ।
నిత్యనైమిత్తికకర్మాణి శ్రౌతాని అవశ్యమ్ అనుష్ఠేయాని । తదనుష్ఠానే చ మహాన్ ఆయాసః । తతః దుఃఖోపభోగః ।
తస్య ఉక్తానారబ్ధకర్మఫలభోగత్వోపగమాత్ న తతః దేహాన్తరమ్ ఇత్యాహ-
నిత్యేతి ।
నిత్యాదినా దురితనివృత్తావపి అవిరోధాత్ న సుకృతనివృత్తిః, తతః దేహాన్తరమ్ ఇతి ఆశఙ్క్య, సుకృతస్య నిత్యాదేః అన్యత్వే అనారబ్ధత్వే చ, న్యాయవిరుద్ధస్య తస్య అసిద్ధత్వాత్ తతః దేహాన్తరాయోగాత్ నిత్యాదేః అనన్యత్వే చ న తస్య ఫలాన్తరమ్ ఇతి మత్వా, యథా ప్రాయశ్చిత్తమ్ ఉపాత్తదురితనిబర్హణార్థం, న ఫలాన్తరాపేక్షం, తథా ఇదం సర్వమపి నిత్యాదికర్మ ఉపాత్తపాపనిరాకరణార్థం తస్మిన్నేవ పర్యవస్యత్ న దేహాన్తరారమ్భకమ్ ఇతి పక్షాన్తరమ్ ఆహ -
ప్రాయశ్చిత్తవదితి ।
తథాపి ప్రారబ్ధవశాదేవ దేహాన్తరం శఙ్క్యతే, నానాజన్మారమ్భకాణామపి తేషాం యావదధికారన్యాయేన సమ్భవాత్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
ఆరబ్ధానాం చేతి ।
పూర్వార్జితకర్మణామ్ ఎవం క్షీణత్వేఽపి, కానిచిత్ అపూర్వకర్మాణి దేహాన్తరమ్ ఆరభేరన్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అపూర్వాణాం చేతి ।
వినా జ్ఞానం కర్మణైవ ముక్తిః ఇతి పక్షం శ్రుత్యవష్టమ్భేన నిరాచష్ఠే-
నేత్యాదినా ।
విద్యతే అయనాయ ఇతి శ్రుతేః ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఎవకారార్థం వివృణ్వన్ నేత్యాదిభాగం వ్యాకరోతి -
అన్యఇతి ।
“యదా చర్మవదాకాశం వేష్టయిష్యన్తి మానవాః ।
తదా దేవమవిజ్ఞాయ దుఃఖస్యాన్తో భవిష్యతి ।“
ఇతి శ్రుతిమ్ అర్థతః అనువదతి -
చర్మవదితి ।
శ్రౌతార్థే స్మృతిం సంవాదయతి -
జ్ఞానాదితి ।
కిఞ్చ త్వదీయన్యాయస్య అనుగ్రాహ్యమానహీనత్వేన ఆభాసతయా పుణ్యకర్మణామ్ అనారబ్ధఫలానాం క్షయాభావే దేహాన్తరారమ్భసమ్భావత్ న జ్ఞానం వినా ముక్తిః ఇత్యాహ -
అనారబ్ధేతి ।
తథావిధానాం కర్మణాం నాస్తి సమ్భావనా ఇతి ఆశఙ్క్య అహ -
యథేతి ।
అనారబ్ధఫలపుణ్యకర్మాభావేఽపి కథం మోక్షానుపపత్తిః ? ఇతి తత్ర ఆహ -
తేషాం చేతి ।
ఇతశ్చ కర్మక్షయానుపపత్త్యా మోక్షానుపపత్తిః, ఇతి తత్ర ఆహ -
ధర్మేతి ।
‘కర్మణా పితృలోకః’ (బృ. ఉ. ౧-౫-౧౬) ఇతి శ్రుతిమ్ ఆశ్రిత్య కర్మాక్షయే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
నిత్యానామితి ।
స్మృత్యాపి యథోక్తమ్ అర్థం సమర్థయతి -
వర్ణా ఇతి ।
ప్రేత్య కర్మఫలమ్ అనుభూయ, తతః శేషేణ విశిష్టజాత్యాదిభాజః జన్మ ప్రతిపద్యన్తే ఇతి ఎతదాదిపదార్థః ।