యత్తు నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖభోగస్య తత్ఫలభోగత్వమ్ ఇతి తత్ ఇదానీమ్ అనువదతి-
యే త్వితి ।
నిత్యాని అనుష్ఠీయమానాని ఆయాసపర్యన్తాని ఇతి శేషః ।
తథాపి నిత్యానాం కామ్యానామివ స్వరూపాతిరిక్తం ఫలమ్ ఆశఙ్క్య విధ్యుద్దేశే తదశ్రవణాత్ , మైవమ్ ఇత్యాహ -
న త్వితి ।
విధ్యుద్దేశే ఫలాశ్రుతౌ తత్కామాయాః నిమిత్తస్య అభావాత్ న నిత్యాని విధీయేరన్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
జీవనాదీతి ।
న నిత్యానాం విధ్యసిద్ధిః ఇతి శేషః ।
అనుభాషితం దూషయతి-
నేత్యాదినా ।
తదేవ వివృణ్వన్ నిషేధ్యమ్ అనూద్య నఞర్థమ్ ఆహ-
యదుక్తమితి ।
అప్రవృత్తానామ్ ఇత్యాదిహేతుం ప్రపఞ్చయతి -
న హీతి ।
కర్మాన్తరారబ్ధేఽపి దేహే దురితఫలం నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖం భుజ్యతాం కా అనుపపత్తిః ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
అన్యథేతి ।
యత్ ఉక్తం దుఃఖఫలవిశేషానుపపత్తిశ్చ స్యాత్ ఇతి, తత్ ఉపపాదయతి -
తస్యేతి ।
సమ్భావితాని తావత్ అనన్తాని సఞ్చితాని దురితాని । తాని చ నానాదుఃఖఫలాని । యది తాని నిత్యానుష్ఠానాయాసరూపం దుఃఖం, తన్మాత్రఫలాని కల్ప్యేరన్ , తదా తేషు ఎవం కల్ప్యమానేషు సత్సు, నిత్యస్య అనుష్ఠితస్య ఆయాసమ్ ఆసాదయతః యః దురతికృతః దుఃఖవిశేషః న తత్ఫలం దురితఫలానాం దుఃఖానాం బహుత్వాత్ , అతః నిత్యం కర్మ యథావిశేషితం దురితకృతదుఃఖవిశేషఫలకమ్ ఇతి అయుక్తమ్ ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమాత్రఫలాని చేత్ దురితాని కల్ప్యన్తే, తదా ద్వన్ద్వశబ్దితరాగాదిబాధస్య రోగాదిబాధాయాశ్చ దురితనిమిత్తత్వానుపపత్తేః, సుకృతకృతత్వస్య చ అసమ్భవాత్ అనుపపత్తిరేవ ఉదీరితబాధాయాః స్యాత్ ఇత్యాహ -
ద్వన్ద్వేతి ।
ఇతశ్చ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమేవ దురితఫలమ్ ఇతి అయుక్తమ్ ఇత్యాహ -
నిత్యేతి ।
దుఃఖమితి న శక్యతే కల్పయితుమ్ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । యది తదేవ తత్ఫలం, న తర్హి శిరసా పాషాణవహనాదిదుఃఖం దురితకృతం, న చ తత్కారణం సుకృతం, దుఃఖస్య అతత్కార్యత్వత్ , అతః తత్ ఆకస్మికం స్యాత్ ఇత్యర్థః ।
నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమ్ ఉపాత్తదురితఫలమ్ ఇతి ఎతత్ అప్రకృతత్వాచ్చ అయుక్తం వక్తుమ్ ఇతి ఆహ -
అప్రకృతం చేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయితుం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
తత్ర ఆదౌ ప్రకృతమ్ ఆహ -
అప్రసూతేతి ।
తథాపి కథమ్ అస్మాకమ్ అప్రకృతవాదిత్వమ్ ? తత్ర అాహ -
తత్రేతి ।
ప్రసూతఫలత్వమ్ అప్రసూతఫలత్వమ్ ఇతి ప్రాచీనదురితగతవిశేషానుపగమాత్ అవిశేషేణ సర్వస్యైవ తస్య ప్రసూతఫలత్వాత్ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖఫలత్వసమ్భవాత్ న అప్రాకృతవాదితా ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
పూర్వోపాత్తదురితస్య అవిశేషేణ ఆరబ్ధఫలత్వే విశేషణానర్థక్యమ్ ఇతి పరిహరతి -
తతః ఇతి ।
దురితమాత్రస్య ఆరబ్ధఫలత్వేన అనారబ్ధఫలస్య తస్య ఉక్తఫలవిశేషవత్త్వానుపపత్తేః ఇత్యర్థః ।
పూర్వోపాత్తదురితమ్ ఆరబ్ధఫలం చేత్ , భోగేనైవ తత్క్షయసమ్భవాత్ తన్నివృత్త్యర్థం నిత్యం కర్మ న విధాతవ్యమ్ ఇతి దోషాన్తరమ్ ఆహ -
నిత్యేతి ।
ఇతశ్చ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖం న ఉపాత్తదురితఫలమ్ ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
తదేవ స్ఫోరయతి-
శ్రుతస్యేతి ।
యథా వ్యాయామగమనాదికృతం దుఃఖం న అన్యస్య దురితస్య ఇష్యతే, తత్ఫలత్వసమ్భవాత్ , తథా నిత్యస్యాపి శ్రుత్యుక్తస్య అనుష్ఠితస్య ఆయాసపర్యన్తస్య ఫలాన్తరానుపగమాత్ , అనుష్ఠానాయాసదుఃఖమేవ చేత్ ఫలం, తర్హి తస్మాదేవ తద్దర్శనాత్ తస్య న దురితఫలత్వం కల్ప్యం, నిత్యఫలత్వసమ్భవాత్ ఇత్యర్థః ।
దుఃఖఫలత్వే నిత్యానామ్ అననుష్ఠానమేవ శ్రేయః స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
జీవనాదితి ।
నిత్యానాం దురితఫలత్వానుపపత్తౌ హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
ప్రాయశ్చిత్తవదితి ।
దృష్టాన్తం ప్రపఞ్చయతి -
యస్మిన్నితి ।
తథా జీవనాదినిమిత్తే విహితానాం నిత్యానాం దురితఫలత్వాసిద్ధిః ఇతి శేషః । సత్యం ప్రాయశ్చిత్తం న నిమిత్తస్య పాపస్య ఫలమ్ ।
కిన్తు తదనుష్ఠానాయాసదుఃఖం తస్య పాపస్య ఫలమ్ ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
ప్రాయశ్చిత్తానుష్ఠానాయాసదుఃఖస్య నిమిత్తభూతపాపఫలత్వే, జీవనాదినిమిత్తనిత్యాద్యనుష్ఠానాయాసదుఃఖమపి జీవనాదేరేవ ఫలం స్యాత్ , న ఉపాత్తదురితస్య, ఇతి పరిహరతి -
జీవనాదీతి ।
ప్రాయశ్చిత్తదుఃఖస్య తన్నిమిత్తపాపఫలత్వవత్ జీవనాదినిమిత్తకర్మకృతమపి దుఃఖం జీవనాదిఫలమ్ ఇతి అత్ర హేతుమ్ ఆహ -
నిత్యేతి ।
ఇతశ్చ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమేవ ఉపాత్తదురితఫలమ్ ఇతి అశక్యం వక్తుమ్ ఇతి ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
కామ్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖమపి దురితఫలమ్ ఇతి ఉపగమాత్ ప్రసఙ్గస్య ఇష్టత్వమ్ ఆశఙ్క్య ఆహ -
తథాచేతి ।
విహితాని తావత్ నిత్యాని । న చ తేషు ఫలం శ్రుతమ్ । న చ వినా ఫలం విధిః । తేన దురితనిబర్హణార్థాని నిత్యాని, ఇతి అర్థాపత్త్యా కల్ప్యతే । న చ సా యుక్తా । కామ్యానుష్ఠానాదపి దురితనివృత్తిసమ్భవాత్ ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ నిత్యాని అనుష్ఠానాయాసాతిరిక్తఫలాని, విహితత్వాత్ , కామ్యవత్ , ఇతి అనుమానాత్ న తేషాం దురితనివృత్త్యర్థతా ఇతి ఆహ -
ఎవమితి ।
కామ్యాదికర్మ దృష్టాన్తయితుమ్ ఎవమ్ ఇత్యుక్తమ్ । స్వోక్తివ్యాఘాతాచ్చ నిత్యానుష్ఠానాత్ దురితఫలభోగోక్తిః అయుక్తా ఇత్యాహ -
విరోధాచ్చేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
విరుద్ధం చేతి ।
ఇదంశబ్దార్థమేవ విశదయతి -
నిత్యేతి ।
అన్యస్య కర్మణః దురితస్య ఇతి యావత్ ।
స ఎవేతి ।
యదనన్తరం యత్ భవతి, తత్ తస్య కార్యమ్ ఇతి నియమాత్ ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ నిత్యానుష్ఠానే దురితఫలభోగః న సిధ్యతి ఇతి ఆహ -
కిఞ్చేతి ।
కామ్యానుష్ఠానస్య నిత్యానుష్ఠానస్య చ యౌగపద్యాత్ నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖేన దురితఫలభోగవత్ కామ్యఫలస్యాపి భుక్తత్వసమ్భవాత్ ఇతి హేతుమ్ ఆహ -
తత్తన్త్రత్వాదితి ।
నిత్యకామ్యానుష్ఠానయోః యౌగపద్యేఽపి, నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖాత్ అన్యదేవ కామ్యానుష్ఠానఫలం, శ్రుతత్వాత్ ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
కామ్యానుష్ఠానఫలం నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖాత్ భిన్నం చేత్ , తర్హి కామ్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖం నిత్యానుష్ఠానాయాసదుఃఖం చ మిథః భిన్నం స్యాత్ ఇత్యాహ -
తదనుష్ఠానేతి ।
ప్రసఙ్గస్య ఇష్టత్వమ్ ఆశఙ్క్య నిరాచష్టే -
న చేతి ।
దృష్టవిరోధమేవ స్పష్టయతి -
న హీతి ।
ఆత్మజ్ఞానవత్ అగ్నిహోత్రాదీనాం మోక్షే సాక్షాత్ అన్వయః న ఇత్యత్ర అऩ్యదపి కారణమ్ అస్తి ఇత్యాహ -
కిఞ్చాన్యదితి ।
తదేవ కారణం వివృణోతి -
అవిహితమితి ।
యత్ కర్మ మర్దనభోజనాది, తత్ న శాస్త్రేణ విహితం నిషిద్ధం వా, తత్ అనన్తరఫలం, తథా అనుభావత్ ఇత్యర్థః ।
శాస్త్రీయం కర్మ తు న అనన్తరఫలం, ఆనన్తర్యస్య అచోదితత్వాత్ । అతః జ్ఞానే దృష్టఫలే న అదృష్టఫలం కర్మ సహకారి భవతి నాపి స్వయమేవ దృష్టఫలే మోక్షే కర్మ ప్రవృత్తిక్షమమ్ , ఇతి వివక్షిత్వా ఆహ -
న త్వితి ।
శాస్త్రీయస్య అగ్నిహోత్రాదేరపి ఫలానన్తర్యే స్వర్గాదీనామ్ అనన్తరమ్ అనుపలబ్ధిః విరుద్ధ్యేత । తతః తేషు అదృష్టేఽపి తథావిధఫలాపేక్షయా ప్రవృత్తిః అగ్నిహోత్రాదిషు న స్యాత్ ఇత్యాహ -
తదేతి ।
కిఞ్చ నిత్యానామ్ అగ్నిహోత్రాదీనాం న అదృష్టం ఫలం, తేషామేవ కామ్యానాం తాదృక్ ఫలమ్ , న చ హేతుం వినా అయం విభాగః భావీ, ఇత్యాహ -
అగ్నిహోత్రాదీనామితి ।
ఫలకామిత్వమాత్రేణేతి ।
న స్యాత్ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । యాని నిత్యాని అగ్నిహోత్రాదీని, యాని చ కామ్యాని, తేషామ్ ఉభయేషామేవ కర్మస్వరూపవిశేషాభావేఽపి నిత్యానాం తేషామ్ అనుష్ఠానాయాసదుఃఖమాత్రేణ క్షయః, న ఫలాన్తరమ్ అస్తి । తేషామేవ కామ్యానామ్ అఙ్గాద్యాధిక్యాభావేఽపి ఫలకామిత్వమ్ అధికారిణి అస్తి ఇతి ఎతావన్మాత్రేణ స్వర్గాదిమహాఫలత్వమ్ ఇతి అయం విభాగః న ప్రమాణవాన్ ఇత్యర్థః ।
ఉక్తవిభాగాయోగే ఫలితమ్ ఆహ-
తస్మాన్నేతి ।
కామ్యవత్ నిత్యానామపి పితృలోకాద్యదృష్టఫలవత్త్వే దురితనివృత్త్యర్థత్వాయోగాత్ తాదర్థ్యేన ఆత్మవిద్యైవ అభ్యుపగన్తవ్యా ఇత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
శుభాశుభాత్మకం కర్మ సర్వమ్ అవిద్యాపూర్వకం చేత్ అశేషతః తర్హి తస్య క్షయకారణం విద్యా ఇతి ఉపపద్యతే । న తు సర్వం కర్మ అవిద్యాపూర్వకమ్ ఇతి సిద్ధమ్ , ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ –
అవిద్యేతి ।
తత్ర హిశబ్దద్యోతితాం యుక్తిం దర్శయతి -
తథేతి ।
ఇతశ్చ అవిద్వద్విషయం కర్మ ఇతి ఆహ -
అవిద్వదితి ।
అధికారిభేదేన నిష్ఠాద్వయమ్ ఇత్యత్ర వాక్యోపక్రమమ్ అనుకూలయన్ , ఆత్మని కర్తృత్వం కర్మత్వం చ ఆరోపయన్ , న జానాతి ఆత్మానమ్ ఇతి వదతా కర్మ అజ్ఞానమూలమ్ ఇతి దర్శితమ్ ఇతి ఆహ -
ఉభావితి ।
ఆత్మానం యాథార్థ్యేన జానన్ కర్తృత్వాదిరహితః భవతి ఇతి బ్రువతా, కర్మసంన్యాసే జ్ఞానవతః అధికారిత్వం సూచితమ్ ఇతి ఆహ -
వేదేతి ।
నిష్ఠాద్వయమ్ అధికారిభేదేన బోద్ధవ్యమ్ ఇతి అత్రైవ వాక్యన్తరమ్ ఆహ -
జ్ఞానేతి ।
‘న బుద్ధిభేదం జనయేత్ ‘ ఇత్యత్ర చ అవిద్యామూలత్వం కర్మణః సూచయతా కర్మనిష్ఠా అవిద్బద్విషయా అనుమోదితా ఇత్యాహ -
అజ్ఞానామితి ।
యత్ ఉక్తం విద్వద్విషయా సంన్యాసపూర్వేికా జ్ఞాననిష్ఠా ఇతి, తత్ర ‘తత్త్వవిత్తు మహాబాహో గుణకర్మవిభాగయోః । ‘ ఇత్యాది వాక్యమ్ ఉదాహరతి -
తత్త్వవిత్త్వితి ।
తత్రైవ వాక్యాన్తరం పఠతి -
సర్వేతి ।
విదుషః జ్ఞాననష్ఠా ఇత్యత్రైవ పాఞ్చమికం వాక్యాన్తరమ్ ఆహ-
నైవేతి ।
తత్రైవ అర్థసిద్ధమ్ అర్థం కథయతి -
అజ్ఞ ఇతి ।
మన్యతే ఇతి సమ్బన్ధః ।
అజ్ఞస్య చిత్తశుద్ధ్యర్థఙ్కర్మ, శుద్ధచిత్తస్య కర్మసంన్యాసః జ్ఞానప్రాప్తౌ హేతుః ఇత్యత్ర వాక్యాన్తరమ్ ఆహ -
ఆరురుక్షోరితి ।
యథోక్తే విభాగే సాప్తమికం వాక్యమ్ అనుగుణమ్ ఇతి ఆహ -
ఉదారాః ఇతి ।
ఎవం త్రయీధర్మ ఇత్యాది నావమికం వాక్యమ్ అవిద్వద్విషయం కర్మ ఇత్యత్ర ప్రమాణయతి -
అజ్ఞా ఇతి ।
విదుషః సంన్యాసపూర్వికా జ్ఞాననిష్ఠా ఇతి అత్రైవ నావమికం వాక్యాన్తరమ్ ఆహ -
అనన్యా ఇతి ।
మామ్ ఇతి ఎతత్ వ్యాచష్టే-
యథోక్తమితి ।
తేషాం సతతయుక్తానామ్ ఇత్యాది దాశమికం వాక్యం తత్రైవ ప్రమాణయతి -
దదామీతి ।
విద్యావతామేవ భగవత్ప్రాప్తినిర్దేశాత్ ఇతరేషాం తదప్రాప్తిః సూచితా ఇతి అర్థసిద్ధమ్ అర్థమ్ ఆహ -
అర్థాదితి ।
నను భగవత్కర్మకారిణాం యుక్తతమత్వాత్ , కర్మిణోఽపి భగవన్తం యాన్తి ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
భగవదితి ।
యే మత్కర్మకృత్ ఇత్యాదిన్యాయేన భగవత్కర్మకారిణః, తే యద్యపి యుక్తతమాః, తథాపి కర్మిణః అజ్ఞాః సన్తః న భగవన్తం సహసా గన్తుమ్ అర్హన్తి ఇత్యర్థః ।
తేషామ్ అజ్ఞత్వే గమకం దర్శయతి -
ఉత్తరోత్తరేతి ।
చిత్తసమాధానమ్ ఆరభ్య ఫలత్యాగపర్యన్తం పాఠక్రమేణ ఉత్తరోత్తరం హీనసాధనోపాదానాత్ అభ్యాససామర్థస్య భగవత్కర్మకారిత్వాభిధానాత్ భగవత్కర్మకారిణామ్ అజ్ఞత్వం విజ్ఞాతమ్ ఇత్యర్థః ।
‘యే త్వక్షరమనిర్దేశ్యం’ (భ. గీ. ౧౨-౩) ఇత్యాదివాక్యావష్టమ్భేన విద్వద్విషయత్వం సంన్యాసపూర్వకజ్ఞాననిష్ఠాయాః నిర్ధారయతి-
అనిర్దేశ్యేతి ।
ఉక్తసాధనాః తేన తే సంన్యాసపూర్వకజ్ఞాననిష్ఠాయామ్ అధిక్రియేరన్ ఇతి శేషః ।
కిఞ్చ త్రయోదశే యాని అమానిత్వాదీని చతుర్దశే చ ప్రకాశం చ ప్రవృత్తిం చ ఇత్యాదీని యాని, పఞ్చదశే చ యాని అసఙ్గత్వాదీని ఉక్తాని, తైః సర్వైః సాధనైః సహితాః భవన్తి అనిర్దేశ్యాక్షరోపాసకాః । తతోఽపి తే జ్ఞాననిష్ఠాయామేవ అధిక్రియేరన్ ఇత్యాహ -
క్షేత్రేతి ।
నిష్ఠాద్వయమ్ అధికారిభేదేన ప్రతిష్ఠాప్య, జ్ఞాననిష్ఠానామ్ అనిష్టమ్ ఇష్టం మిశ్రమ్ ఇతి త్రివిధం కర్మఫలం న భవతి, కిన్తు ముక్తిరేవ । కర్మనిష్ఠానాం తు త్రివిధం కర్మఫలం న ముక్తిః, ఇతి శాస్త్రార్థవిభాగమ్ అభిప్రేతమ్ ఉపసంహరతి -
అధిష్ఠానాదీతి ।