యత్ ఉక్తమ్ అవిద్యాకామబీజం సర్వం కర్మ ఇతి, తత్ న, శాస్త్రావగతస్య కర్మణః అవిద్యాపూర్వకత్వానుపపత్తేః ఇతి ఆక్షిపతి -
అవిద్యేతి ।
దృష్టాన్తేన సమాధత్తే -
నేతి ।
తత్ర అభిమతాం ప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
యద్యపీతి ।
ఉక్తం దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే-
యథేతి ।
అవిద్యాదిమతః బ్రహ్మహత్యాది కర్మ ఇత్యత్ర హేతుమ్ ఆహ -
అన్యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికం గృహ్ణాతి -
తథేతి ।
తాన్యపి అవిద్యాదిమతః భవన్తి ఇతి అవిద్యాదిపూర్వకత్వం తేషామ్ ఎషితవ్యమ్ ఇత్యర్థః ।
పారలౌకికకర్మసు దేహాద్యతిరిక్తాత్మజ్ఞానం వినా ప్రవృత్త్యయోగాత్ , న తేషామ్ అవిద్యాపూర్వకతా ఇతి శఙ్కతే -
వ్యతిరిక్త ఇతి ।
సత్యపి వ్యతిరిక్తాత్మజ్ఞానే, పారమార్థికాత్మజ్ఞానాభావాత్ , మిథ్యాజ్ఞానాదేవ నిత్యాదికర్మసు ప్రవృత్తేః అవిద్యాపూర్వకత్వం తేషామ్ అప్రతిహతమ్ ఇతి పరిహరతి-
నేత్యాదినా ।
కర్మణః చలనాత్మకత్వాత్ న ఆత్మకర్తృకత్వమ్ । తస్య నిష్క్రియత్వాత్ దేహాదిసఙ్ఘాతస్య తు సక్రియత్వాత్ తత్కర్తృకం కర్మ యుక్తమ్ । తథాపి సఙ్ఘాతే అహమభిమానద్వారా అహం కరోమి ఇతి ఆత్మనః మిథ్యాధీపూర్వికా కర్మణి ప్రవృత్తిః దృష్టా । తేన అవిద్యాపూర్వకత్వం తస్య యుక్తమ్ ఇత్యర్థః ।
యదుక్తం దేహాదిసఙ్ఘాతే అహమభిమానస్య భిథ్యాజ్ఞానత్వం, తత్ ఆక్షిపతి -
దేహాదీతి ।
అహన్ధియః గౌణత్వే, తత్పూర్వకకర్మస్వపి గౌణత్వాపత్తేః, ఆత్మనః అనర్థాభావాత్ , తన్నివృత్త్యర్థం హేత్వన్వేషణం న స్యాత్ ఇతి దూషయతి -
నేతి ।
ఎతదేవ ప్రపఞ్చయన్ ఆదౌ చోద్యం ప్రపఞ్చయతి -
ఆత్మీయేతి ।
తత్ర శ్రుత్యవష్టమ్భేన దృష్టాన్తమ్ ఆహ-
యథేతి ।
దర్శితశ్రుతేః ఆత్మీయే పుత్రే అహంప్రత్యయః గౌణః, యథా సఙ్ఘాతేఽపి ఆత్మీయే అహంప్రత్యయః తథా యుక్తః ఇత్యర్థః ।
భేదధీపూర్వకత్వం గౌణధియః లోకే ప్రసిద్ధమ్ ఇత్యాహ -
లోకే చ ఇతి ।
లోకవేదానురోధేన ఆత్మీయే సఙ్ఘాతే అహన్ధారపి గౌణః స్యాత్ , ఇతి దార్ష్టాన్తికమ్ ఆహ -
తద్వదితి ।
మిథ్యాధియోఽపి భేదధీపూర్వకత్వసమ్భవాత్ ఆత్మని అహన్ధియః మిథ్యాత్వమేవ కిం న స్యాత్ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
నైవాయమితి ।
భేదధీపూర్వకత్వాభావే కథం మిథ్యాధీః ఉదేతి ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ-
మిథ్యేతి ।
అధిష్ఠానారోప్యయోః వివేకాగ్రహాత్ తదుత్పత్తిః ఇత్యర్థః ।
దేహాదౌ అహన్ధియః గౌణతా ఇతి చాద్యే వివృతే, తత్కార్యేష్వపి ఇత్యాది పరిహారం వివృణోతి -
నేత్యాదినా ।
హేతుభాగం విభజతే -
యథేతి ।
సింహః దేవదత్తః ఇతి వాక్యం, దేవదత్తః సింహః ఇవ ఇతి ఉపమయా, దేవదత్తం క్రౌర్యాద్యధికరణం స్తోతుం ప్రవృత్తమ్ । ‘అగ్నిః మాణవకః’ ఇత్యపి వాక్యం, మాణవకః అగ్నిః ఇవ ఇతి ఉపమయా, మాణవకస్య పైఙ్గల్యాధికరణస్య స్తుత్యర్థమేవ । న తథా ‘మనుష్యః అహం’ ఇతి వాక్యస్య అధికరణస్తుత్యర్థతా భాతి ఇత్యర్థః ।
దేవదత్తమాణవకయోః అధికరణత్వం కథమ్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
క్రౌర్యేతి ।
కిఞ్చ గౌణశబ్దం తత్ప్రత్యయం చ నిమిత్తం కృత్వా సింహకార్యం న కిఞ్చిత్ దేవదత్తే సాధ్యతే । నాపి మాణవకే కిఞ్చిత్ అగ్నికార్యమ్ । మిథ్యాధీకార్యం తు అనర్థమ్ ఆత్మా అనుభవతి । అతః న దేహాదౌ అహం ధీః గౌణీ, ఇత్యాహ -
న త్వితి ।
ఇతోఽపి దేహాదౌ న అహన్ధీః గౌణీ ఇత్యాహ -
గౌణేతి ।
యః దేవదత్తః మాణవకో వా గౌణ్యాః ధియః విషయః, తం పరః న ఎషః సింహః, న అయమ్ అగ్నిః ఇతి జానాతి । న ఎవమ్ అవిద్వాన్ ఆత్మనః సఙ్ఘాతస్య చ సత్యపి భేదే, సఙ్ఘాతస్య అనాత్మత్వం ప్రత్యేతి । అతః న సంఙ్ఘాతే అహంశబ్దప్రత్యయౌ గౌణౌ ఇత్యర్థః ।
సఙ్ఘాతే తయోః గౌణత్వే దోషాన్తరం సముచ్చినోతి -
తథేతి ।
తథా సతి, ఆత్మని కర్తృత్వాదిప్రతిభాసాసిద్ధిః ఇతి శేషః ।
గౌణేన కృతం, న ముఖ్యేన కృతమ్ , ఇతి ఉదాహరణేన స్ఫుటయతి -
న హీతి ।
యద్యపి దేవదత్తమాణవకాభ్యాం కృతం కార్యం ముఖ్యాభ్యాం సింహాగ్నిభ్యాం న క్రియతే, తథాపి దేవదత్తగతక్రౌర్యేణ ముఖ్యసింహస్య, మాణవకనిష్ఠపైఙ్గల్యేన ముఖ్యాగ్నేరివ చ సఙ్ఘాతగతేనాపి జడత్వేన ఆత్మనః ముఖ్యస్య కిఞ్చిత్ కార్యం కృతం భవిష్యతి, ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
న చేతి ।
దేహాదౌ అహన్ధియః గౌణత్వాయోగే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
స్తూయమానావితి ।
దేవదత్తమాణవకయోః సింహాగ్నిభ్యాం భేదధీపూర్వకం తద్వ్యాపారవత్త్వాభావధీవత్ ఆత్మనోఽపి ముఖ్యస్య సఙ్ఘాతాత్ భేదధీద్వారా తదీయవ్యాపారరాహిత్యమ్ ఆత్మని దృష్టం స్యాత్ ఇత్యర్థః ।
వ్యావర్త్యం దర్శయతి -
న పునరితి ।
సఙ్ఘాతే అహన్ధియః మిథ్యాధీత్వేఽపి న తత్కృతమ్ ఆత్మని కర్తృత్వం, కిన్తు ఆత్మీయైః జ్ఞానేచ్ఛాప్రయత్నైః అస్య కర్తృత్వం వాస్తవమ్ , ఇతి మతమ్ అనువదతి -
యచ్చేతి ।
జ్ఞానాదికృతమపి కర్తృత్వం మిథ్యాధీకృతమేవ, జ్ఞానాదీనాం మిథ్యాధీకార్యత్వాత్ , ఇతి దూషయతి -
న తేషామితి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
మిథ్యేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానం నిమిత్తం కృత్వా, కిఞ్చిత్ ఇష్టం, కిఞ్చిత్ అనిష్టమ్ ఇతి ఆరోప్య తద్ద్వారా అనుభూతే తస్మిన్ , ప్రేప్సాజిహాసాభ్యాం క్రియాం నిర్వర్త్య, తయా ఇష్టమ్ అనిష్టం చ ఫలం భుక్త్వా, తేన సంస్కారేణ తత్పూర్వికాః స్మృత్యాదయః స్వాత్మని క్రియాం కుర్వన్తి ఇతి, యుక్తం కర్తృత్వస్య మిథ్యాత్వమ్ ఇత్యర్థః ।
అతీతానాగతజన్మనోరివ వర్తమానేఽపి జన్మని కర్తృత్వాదిసంసారస్య వస్తుత్వమ్ ఆశఙ్క్య ఆహ-
యథేతి ।
విమతౌ కాలౌ అవిద్యాకృతసంసారవన్తౌ, కాలత్వాత్ , వర్తమానకాలవత్ , ఇత్యర్థః ।
సంసారస్య అవిద్యాకృతత్వే ఫలితమ్ ఆహ -
తతశ్చేతి ।
తస్య ఆవిద్యత్వేన విద్యాపోహ్యత్వే హేత్వన్తరమ్ ఆహ -
అవిద్యేతి ।
కుతః అస్య అవిద్యాకృతత్వం, ధర్మాధర్మకృతత్వసమ్భవాత్ ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
దేహాదీతి ।
ఆత్మనః ధర్మాదికర్తృత్వస్య ఆవిద్యత్వాత్ , న అవిద్యాం వినా కర్మిణాం దేహాభిమానః సమ్భవతి । అతశ్చ ఆత్మనః సఙ్ఘాతే అహమభిమానస్య ఆవిద్యా విద్యమానతా ఇత్యర్థః ।
ఆత్మనః దేహాద్యభిమానస్య ఆవిద్యకత్వమ్ అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సాధయన్ , వ్యతిరేకం దర్శయతి -
నహీతి ।
అన్వయం దర్శయన్ వ్యతిరేకమ్ అనువదతి-
అజానన్నితి ।
పుత్రే పితుః అహన్ధీవత్ ఆత్మీయే దేహాదౌ అహన్ధీః గౌణీ ఇతి ఉక్తమ్ అనువదతి -
యస్త్వితి ।
తత్ర దృష్టాన్తశ్రుతేః గౌణాత్మవిషయత్వమ్ ఉక్తమ్ అఙ్గీకరోతి -
స త్వితి ।
తర్హి దేహాదావపి తథైవ స్వకీయే స్యాత్ అహన్ధీః గౌణీ ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -
గౌణేనేతి ।
న హి స్వకీయేన పుత్రాదినా గౌణాత్మనా పితృభోజనాదికార్యం క్రియతే । తథా దేహాదేరపి గౌణాత్మత్వే, తేన కర్తృత్వాదికార్యమ్ ఆత్మనః న వాస్తవం సిద్ధ్యతి ఇత్యర్థః ।
గౌణాత్మనా ముఖ్యాత్మనః నాస్తి వాస్తవం కార్యమ్ ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమ్ ఆహ-
గౌణేతి ।
న హి గౌణసింహేన దేవదత్తేన, ముఖ్యసింహకార్యం క్రియతే । నాపి గౌణాగ్నినా మాణవకేన ముఖ్యాగ్నికార్యం దాహపాకాది । తథా దేహాదినా గౌణాత్మనా ముఖ్యాత్మనః న వాస్తవం కార్యం కర్తృత్వాది కర్తుం శక్యమ్ ఇత్యర్థః ।