ಕಠೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಾ ವಲ್ಲೀ
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಕಾಠಕ)
 
ಅಥ ಕಾಠಕೋಪನಿಷದ್ವಲ್ಲೀನಾಂ ಸುಖಾರ್ಥಪ್ರಬೋಧನಾರ್ಥಮಲ್ಪಗ್ರಂಥಾ ವೃತ್ತಿರಾರಭ್ಯತೇ । ಸದೇರ್ಧಾತೋರ್ವಿಶರಣಗತ್ಯವಸಾದನಾರ್ಥಸ್ಯೋಪನಿಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕ್ವಿಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ರೂಪಮಿದಮ್ ‘ಉಪನಿಷತ್’ ಇತಿ । ಉಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದೇನ ಚ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಗ್ರಂಥಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವೇದ್ಯವಸ್ತುವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ ಉಚ್ಯತೇ । ಕೇನ ಪುನರರ್ಥಯೋಗೇನೋಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದೇನ ವಿದ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ । ಯೇ ಮುಮುಕ್ಷವೋ ದೃಷ್ಟಾನುಶ್ರವಿಕವಿಷಯವಿತೃಷ್ಣಾಃ ಸಂತಃ ಉಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಮುಪಸದ್ಯೋಪಗಮ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠತಯಾ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಶೀಲಯಂತಿ ತೇಷಾಮವಿದ್ಯಾದೇಃ ಸಂಸಾರಬೀಜಸ್ಯ ವಿಶರಣಾದ್ಧಿಂಸನಾದ್ವಿನಾಶನಾದಿತ್ಯನೇನಾರ್ಥಯೋಗೇನ ವಿದ್ಯೋಪನಿಷದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ನಿಚಾಯ್ಯ ತಂ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಾನ್ವಾ ಮುಮುಕ್ಷೂನ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಗಮಯಿತೃತ್ವೇನ ಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಉಪನಿಷತ್ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ವಿರಜೋಽಭೂದ್ವಿಮೃತ್ಯುಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೮) ಇತಿ । ಲೋಕಾದಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಜಜ್ಞೋ ಯೋಽಗ್ನಿಃ, ತದ್ವಿಷಯಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ದ್ವಿತೀಯೇನ ವರೇಣ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಮಾನಾಯಾಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನ ಗರ್ಭವಾಸಜನ್ಮಜರಾದ್ಯುಪದ್ರವಬೃಂದಸ್ಯ ಲೋಕಾಂತರೇ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾವಸಾದಯಿತೃತ್ವೇನ ಶೈಥಿಲ್ಯಾಪಾದನೇನ ಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗಾದಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಪಿ ಉಪನಿಷದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಾ ಅಮೃತತ್ವಂ ಭಜಂತೇ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿ । ನನು ಚೋಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದೇನಾಧ್ಯೇತಾರೋ ಗ್ರಂಥಮಪ್ಯಭಿಲಪಂತಿ — ಉಪನಿಷದಮಧೀಮಹೇ ಉಪನಿಷದಮಧ್ಯಾಪಯಾಮ ಇತಿ ಚ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅವಿದ್ಯಾದಿಸಂಸಾರಹೇತುವಿಶರಣಾದೇಃ ಸದಿಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಮಾತ್ರೇಽಸಂಭವಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಸಂಭವಾತ್ ಗ್ರಂಥಸ್ಯಾಪಿ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ತಚ್ಛಬ್ದತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ‘ಆಯುರ್ವೈ ಘೃತಮ್’ (ತೈ. ಸಂ. ೨ । ೩ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಉಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದೋ ವರ್ತತೇ, ಗ್ರಂಥೇ ತು ಭಕ್ತ್ಯೇತಿ । ಏವಮುಪನಿಷನ್ನಿರ್ವಚನೇನೈವ ವಿಶಿಷ್ಟೋಽಧಿಕಾರೀ ವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ಉಕ್ತಃ । ವಿಷಯಶ್ಚ ವಿಶಿಷ್ಟ ಉಕ್ತೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭೂತಮ್ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚಾಸ್ಯಾ ಆತ್ಯಂತಿಕೀ ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಾ । ಸಂಬಂಧಶ್ಚೈವಂಭೂತಪ್ರಯೋಜನೇನೋಕ್ತಃ । ಅತೋ ಯಥೋಕ್ತಾಧಿಕಾರಿವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಂಬಂಧಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರತಲನ್ಯಸ್ತಾಮಲಕವತ್ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಂಬಂಧಾ ಏತಾ ವಲ್ಲ್ಯೋ ಭವಂತೀತಿ । ಅತಸ್ತಾ ಯಥಾಪ್ರತಿಭಾನಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ಮಹೇ ॥

ಚಿಕೀರ್ಷಿತಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತಿ -

ಕಾಠಕೇತಿ ।

ನನೂಪನಿಷದೋ ವೃತ್ತಿರ್ನಾಽಽರಬ್ಧವ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕಾಮಕಲುಷಿತಚೇತಸಾಮುಪನಿಷಚ್ಛ್ರವಣಾತ್ಪರಾಙ್ಮುಖತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣೋ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾದ್ಬಂಧಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಭ್ಯ ಏವ ನಿವೃತ್ತೇರುಪನಿಷಜ್ಜನ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಚಾಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ವಚನೇನ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ತಜ್ಜನಕಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮಮುಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಿಂ ತಾವದಾಹ -

ಉಪನಿಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ‘ಉಪನಿಷದಂ ಭೋ ಬ್ರೂಹಿ’(ಕೇ.ಉ. ೪-೭) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದ್ಧಾತ್ವರ್ಥಮಾಹ -

ಉಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದೇನೇತಿ ।

ಕ್ಲೃಪ್ತಾವಯವಶಕ್ತ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವೇ ಸಮುದಾಯಶಕ್ತಿರುಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ನ ಕಲ್ಪನೀಯೇತ್ಯಾಹ -

ಕೇನ ಪುನರಿತಿ ।

‘ಷದ್ಲೃ’ ವಿಶರಣಗತ್ಯವಸಾದನೇಷ್ವಿತಿ ಧಾತೋರ್ವಿಶರಣಮರ್ಥಮಾದಾಯ ಯೋಗವೃತ್ತಿಮಾಹ -

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ವಿಷಯೇಷು ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತ್ವಾದಿದೋಷದರ್ಶನಾದ್ವಿರಕ್ತಾಃ ಕೇಚನ ಮುಮುಕ್ಷವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ನ ಸರ್ವೇ ಭವದೃಶಾಃ ಕಾಮುಕಾ ಏವೇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವದ್ಯೋತಕೇನ ಕಥಯತಿ । ಆನುಶ್ರವಿಕಾಃ ಶಬ್ದಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಸ್ವರ್ಗಭೋಗಾದಯಃ ।

ಉಪಸದ್ಯೇತಿ ।

ಆಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಲ್ಲಬ್ಧ್ವಾ ಯಾವತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಶೀಲಯಂತಿ ಸಂಸಾರ್ಯಸಂಸಾರ್ಯೈಕ್ಯಾಸಂಭಾವನಾದಿ ನಿರಸ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಗತ್ಯರ್ಥಮಾದಾಯಾಽಽಹ -

ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇತಿ ।

ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ಯವಸಾದನಮಾದಾಯೋಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಮಾಹ -

ಲೋಕಾದಿರಿತಿ ।

ಭೂರಾದಿಲೋಕಾನಾಮಾದಿಃ ಪ್ರಥಮಜೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಃ ಸ ಏವ ಜಾನಾತೀತಿ ಜ್ಞಃ ।

ಗ್ರಂಥೇ ತು ಭಕ್ತ್ಯೇತಿ ।

ಉಪಚಾರೇಣೋಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ವಚನೇನ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ -

ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಆತ್ಯಂತಿಕೀ ನಿದಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ನಿದಾನಂ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಶಾಸ್ತ್ರನ್ಯಾಯೇಭ್ಯಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮೈಕತ್ವಾವಿದ್ಯಾ । ಸಾ ಚ ನ ಕರ್ಮಣಾ ವಿನಿವರ್ತತೇಽತೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ವಶ’ ಕಾಂತಾವಿತ್ಯಸ್ಯ ಶತ್ರಂತಂ ರೂಪಮುಶನ್ನಿತಿ । ಶ್ರವಃ ಕೀರ್ತಿಃ । ಸರ್ವಮೇಧೇನ ಸರ್ವಸ್ವದಕ್ಷಿಣೇನೇಜೇ ಯಜನಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥