ప్రత్యగాత్మభూతాశ్చోతి ।

ప్రత్యగనపాయిస్వరూపభూతా ఇత్యర్థః । నన్వర్థేభ్యో మనస ఆరమ్భకం భూతసూక్ష్మం పరమ్ తస్మాద్ బుద్ధ్యారమ్భకం భూతసూక్ష్యం పరమితి న యుక్తమ్ । కార్యాపేక్షయా హ్యపాదానముపచితావయవం వ్యాపకమనపాయిస్వరూపం చ ప్రసిద్ధమ్ । యథా ఘటాదేర్మృదాదిః । న చేహ భూతసూక్ష్మాణాం పరస్పరకార్యకారణభావే మానమస్తి । సత్యమ్ , తథాఽపి విషయేన్ద్రియవ్యవహారస్య మనోఽధీనతాదర్శనాన్మనస్తావద్వ్యాపకం కల్ప్యతే । తచ్చ పరమార్థత ఎవాఽఽత్మభూతమితి కేషాఞ్చిద్ భ్రమస్తన్నిరాసాయోక్తం మనః శబ్దవాచ్యం భూతసూక్ష్మమితి । ‘అన్నమయం హి సోమ్య మన’(ఛా. ఉ. ౬ । ౫ । ౪) ఇత్యాదిశ్రుతేర్భౌతికత్వావగమాదన్నభావాభావాభ్యాముపచయాపచయదర్శనాద్భౌతికమేవ తత్ । తస్య చ సఙ్కల్పాదిలక్షణస్యాధ్యవసాయనియమ్యత్వాద్ బుద్ధేేస్తతః పరత్వమితి ।

బుద్ధిశ్చాఽఽత్మేతి కేషాఞ్చిదభిమానస్తదపనయార్థమాహ -

బుద్ధిశబ్దవాచ్యమితి ।

కరణత్వాదిన్ద్రియవత్ బుద్ధేర్భౌతికత్వం సిద్ధమ్ । కరణత్వం చ స్వబుద్ధ్యాఽహముపలభే ఇత్యనుభవాత్సిద్ధమ్ । తతో భూతావయవసంస్థానేష్వేవార్థాదిషూత్తరోత్తరం పరత్వం కల్ప్యం పరమపురుషార్థదిదర్శయిషయా । న త్వర్థాదీనాం పరత్వం ప్రతిపిపాదయిషితం ప్రయోజనాభావాద్వాక్యభేదప్రసఙ్గాచ్చేతి । సురనరతిర్యగాదిబుద్ధీనాం విధారకత్వాత్సాతత్యగమనాదాత్మోచ్యతే । సూత్రసంజ్ఞకం హైరణ్యగర్భతత్త్వమిత్యర్థః ।

బోధాబోధాత్మకమితి ।

జ్ఞానక్రియాశక్త్యాత్మకమిత్యర్థః । అథవాఽధికారిపురుషాభిప్రాయేణ బోధాత్మకత్వమవ్యక్తస్యాఽఽద్యః పరిణామ ఉపాధిరపఞ్చీకృతభూతాత్మకస్తేన రూపేణాబోధాత్మకత్వం హిరణ్యగర్భస్యేత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥