కఠోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃతృతీయా వల్లీ
ఆనన్దగిరిటీకా (కాఠక)
 
మహతః పరమవ్యక్తమవ్యక్తాత్పురుషః పరః ।
పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా సా పరా గతిః ॥ ౧౧ ॥
మహతోఽపి పరం సూక్ష్మతరం ప్రత్యగాత్మభూతం సర్వమహత్తరం చ అవ్యక్తం సర్వస్య జగతో బీజభూతమవ్యాకృతనామరూపం సతత్త్వం సర్వకార్యకారణశక్తిసమాహారరూపమ్ అవ్యక్తమ్ అవ్యాకృతాకాశాదినామవాచ్యం పరమాత్మన్యోతప్రోతభావేన సమాశ్రితం వటకణికాయామివ వటవృక్షశక్తిః । తస్మాదవ్యక్తాత్ పరః సూక్ష్మతరః సర్వకారణకారణత్వాత్ప్రత్యగాత్మత్వాచ్చ మహాంశ్చ, అత ఎవ పురుషః సర్వపూరణాత్ । తతోఽన్యస్య పరస్య ప్రసఙ్గం నివారయన్నాహ — పురుషాన్న పరం కిఞ్చిదితి । యస్మాన్నాస్తి పురుషాచ్చిన్మాత్రఘనాత్పరం కిఞ్చిదపి వస్త్వన్తరమ్ , తస్మాత్సూక్ష్మత్వమహత్త్వప్రత్యగాత్మత్వానాం సా కాష్ఠా నిష్ఠా పర్యవసానమ్ । అత్ర హి ఇన్ద్రియేభ్య ఆరభ్య సూక్ష్మత్వాది పరిసమాప్తమ్ । అత ఎవ చ గన్తౄణాం సర్వగతిమతాం సంసారిణాం సా పరా ప్రకృష్టా గతిః, ‘యద్గత్వా న నివర్తన్తే’ (భ. గీ. ౧౫ । ౬) ఇతి స్మృతేః ॥

ప్రలయే సర్వకార్యకారణశక్తీనామవస్థానమభ్యుపగన్తవ్యం శబ్దార్థసమ్బన్ధశక్తిలక్షణస్య నిత్యత్వనిర్వాహాయ । తాసాం శక్తీనాం సమాహారో మాయాతత్త్వం భవతి బ్రహ్మణోఽసఙ్గత్వాదితి శక్తిసమాహారరూపమవ్యక్తమిత్యర్థః । “తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్” (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) “ఎతస్మిన్ఖల్వక్షరే గార్గ్యాకాశ ఓతశ్చ ప్రోతశ్చ”(బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) “మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్”(శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౦) ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధం చావ్యక్తమ్ । తస్య సాఙ్ఖ్యాభిమతప్రధానాద్వైలక్షణ్యమాహ -

పరమాత్మనీతి ।

శక్తిత్వేనాద్వితీయత్వావిరోధిత్వమాహ -

వటకణికాయామివేతి ।

భావివటవృక్షశతక్తిమద్వటబీజం స్వశక్త్యా న సద్ద్వితీయం కథ్యతే తద్వద్ బ్రహ్మాపి న మాయాశక్త్యా సద్వితీయమ్ । సత్త్వాదిరూపేణ నిరూప్యమాణే వ్యక్తిరస్య నాస్తీత్యవ్యక్తమ్ । తతోఽవ్యక్తశబ్దాదప్యద్వైతావిరోధిత్వం ద్రష్టవ్యమ్ । సర్వస్య ప్రపఞ్చస్య కారణమవ్యక్తమ్ । తస్య పరమాత్మపరతన్త్రత్వాత్పరమాత్మన ఉపచారేణ కారణత్వముచ్యతే న త్వవ్యక్తవద్వికారితయాఽనాదిత్వాదవ్యక్తస్య పారతత్ర్యం చ పృథక్సత్త్వే ప్రమాణాభావాదాత్మసత్తయైవ సత్తావత్త్వాచ్చేత్యర్థః ॥ ౧౧ ॥