కఠోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃతృతీయా వల్లీ
ఆనన్దగిరిటీకా (కాఠక)
 
ఇన్ద్రియాణి హయానాహుర్విషయాంస్తేషు గోచరాన్ ।
ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణః ॥ ౪ ॥
ఇన్ద్రియాణి చక్షురాదీని హయానాహుః రథకల్పనాకుశలాః, శరీరరథాకర్షణసామాన్యాత్ । తేషు ఇన్ద్రియేషు హయత్వేన పరికల్పితేషు గోచరాన్ మార్గాన్ రూపాదీన్విషయాన్ విద్ధి । ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం శరీరేన్ద్రియమనోభిః సహితం సంయుతమాత్మానం భోక్తేతి సంసారీతి ఆహుః మనీషిణః వివేకినః । న హి కేవలస్యాత్మనో భోక్తృత్వమస్తి ; బుద్ధ్యాద్యుపాధికృతమేవ తస్య భోక్తృత్వమ్ । తథా చ శ్రుత్యన్తరం కేవలస్యాభోక్తృత్వమేవ దర్శయతి — ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాది । ఎవం చ సతి వక్ష్యమాణరథకల్పనయా వైష్ణవస్య పదస్యాత్మతయా ప్రతిపత్తిరుపపద్యతే, నాన్యథా, స్వభావానతిక్రమాత్ ॥

ఆత్మా రథస్వామీ యః కల్పితస్తస్య భోక్తృత్వం చ న స్వాభావికమిత్యాహ -

ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తమితి ।

అౌపాధికే భోక్తృత్వేఽన్వయవ్యతిరేకౌ శాస్త్రఞ్చ ప్రమాణమిత్యాహ -

న హి కేవలస్యేతి ।

వైష్ణవపదప్రాప్తిశ్రుత్యనుపపత్త్యాఽపి న స్వాభావికం భోక్తృత్వం వాచ్యమిత్యాహ -

ఎవం చ సతీతి ॥ ౪ - ౫ - ౬ - ౭ - ౮ - ౯ ॥