విధిముఖేన వస్తుప్రతిపాదనప్రక్రియామవలమ్బ్య తదర్థేనోపక్రమ్య తస్య త్వమర్థప్రత్యగాత్మమాత్రత్వముక్తమ్ । అభిధేయఫలోక్త్యా సమ్బన్ధాధికారిణౌ చ సూచితౌ ।నిషేధద్వారా వస్తుప్రతిపాదనప్రక్రియామాశ్రిత్య త్వమర్థేనోపక్రమ్య తస్య తదర్థాసంసారిబ్రహ్మమాత్రత్వం ప్రత్యాయయతి –

యో విశ్వాత్మేతి ।

తత్ర త్వమర్థః స్వతః సిద్ధశ్చిద్ధాతుః సర్వనామ్నా పరామృశ్యతే ।

తస్మిఞ్జాగరితమారోపితం తముదాహరతి –

విశ్వాత్మేతి ।

విశ్వం పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతతత్కార్యాత్మకం స్థూలం జగద్ వైరాజం శరీరమ్ । తస్మిఞ్జాగరితే చాహంమమేత్యభిమానవానిత్యర్థః ।

తస్యార్థక్రియాముపన్యస్యతి –

విధిజేతి ।

విధీయత ఇతి విధిధర్మో నఞానుబన్ధేన తతో వ్యతిరిక్తోఽవిధిరధర్మస్తాభ్యాం ధర్మాధర్మాభ్యామవిద్యాకామప్రసూతాభ్యాం విషయాః శబ్దాదయో జన్యన్తే । తాన్ భోగయోగ్యతయా భోగశబ్దితానాదిత్యాద్యనుగృహీతబాహ్యేన్ద్రియద్వారకబుద్ధిపరిణామగోచరతయా స్థూలతమాన్ ప్రాశ్య సాక్షాదనుభూయ స్థితోఽయం ప్రత్యగాత్మేత్యర్థః ।

తత్రైవ స్వప్నావస్థామధ్యస్యతి –

పశ్చాచ్చేతి ।

జాగ్రద్ధేతుకర్మక్షయానన్తరం స్వప్నహేతుకర్మోద్భవే చ ప్రసూతానన్తఃకరణాత్మనో వాసనామయానాదిత్యాదిజ్యోతిషామస్తమితత్వాదాత్మభూతేనైవ జ్యోతిషా విషయీకృతాననుభూయ పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతతత్కార్యాత్మకం సూక్ష్మప్రపఞ్చం హైరణ్యగర్భం శరీరం స్వప్నస్థానం చాభిమన్యమానస్తైజసో భవతీత్యర్థః ।

సుషుప్తకల్పనాం దర్శయతి –

సర్వానితి ।

స్థూలసూక్ష్మవిభాగేన స్థానద్వయావిచ్ఛిన్నాన్ ప్రకృతానేతానశేషానపి విశేషానుపాధిద్వయభూతానుపాధిద్వయద్వారకస్థానద్వయసఞ్చారప్రయుక్తశ్రమోద్భవానన్తరం తస్యాపి పరిజిహీర్షాయాం శనైరనుక్రమేణాక్రమేణ వా స్వాత్మన్యజ్ఞాతే కారణాత్మని స్థాపయిత్వోపసంహృత్యావ్యాకృతప్రధానః సన్ ప్రాజ్ఞో భవతీత్యర్థః ।

తస్యైవ ప్రత్యగాత్మనః స్థానత్రయవిశిష్టస్య ‘నాన్తః ప్రజ్ఞం న బహిః ప్రజ్ఞమ్’(మా.ఉ. ౧। ౭) ఇత్యాదిప్రతిషేధశాస్త్రప్రసూతప్రమాణజ్ఞానసమారూఢస్య సర్వానప్యనర్థవిశేషాన్ కార్యకారణరూపాన్ ప్రమాణజ్ఞానప్రభావాదేవ హిత్వా నిరుపాధికపరిపూర్ణపరిజ్ఞానపరమాత్మస్వరూపేణ పరినిష్పన్నం తత్త్వం కథయతి –

హిత్వేతి ।

ప్రథమశ్లోకేన ప్రదర్శితప్రణామస్య ప్రత్యూహప్రవాహప్రశమనాత్మకం ప్రయోజనం స్థానత్రయప్రకల్పనాతీతపరవస్తుప్రయుక్తం ప్రార్థయతే ద్వితీయోన –

పాత్వితి ।

నోఽస్మాన్ వ్యాఖ్యాతృత్వేన శ్రోతృత్వేన చ వ్యవస్థితాన్ పురుషార్థపరిపన్థిభూతకారణనిరాసపురఃసరం పరమాత్మా పరాకృతాశేషకల్పనో నిత్యవిజ్ఞప్తిస్వభావో మోక్షప్రదానేన తద్ధేతుజ్ఞానప్రదానేన చ పరిరక్షతాదిత్యర్థః। కేచిత్తు ప్రకరణచతుష్టయాత్మనో గ్రన్థస్య వేదాన్తైకదేశసమ్బద్ధత్వజ్ఞాపనార్థం నిష్ప్రపఞ్చం వాక్యప్రతిపాద్యం బ్రహ్మ ప్రథమశ్లోకేన సూచితమ్ । ద్వితీయేన మాణ్డూక్యశ్రుతివ్యాఖ్యానరూపేణాఽఽద్యప్రకరణేన ప్రణవమాత్రాణామాత్మపాదానాం చైకీకరణేన ప్రతిపాద్యం బ్రహ్మ సూచితమితి మన్యన్తే । న చ ద్వితీయశ్లోకే చతుర్థపాదే వృత్తలక్షణాభావాదసాఙ్గత్యమాశఙ్కనీయమ్ । గాథాలక్షణస్య తత్ర సుసమ్పాదత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ । అన్యే త్వాద్యశ్లోకం మూలశ్లోకాన్తర్భూతమభ్యుపగచ్ఛన్తో ద్వితీయశ్లోకం భాష్యకారప్రణీతమభ్యుపయన్తి । తదసత్ । ఉత్తరశ్లోకేష్వివాఽఽద్యేఽపి శ్లోకే భాష్యకృతో వ్యాఖ్యానప్రణయనప్రసఙ్గాత్ । ఓమిత్యేతదక్షరమిత్యాదిభాష్యవిరోధాచ్చ । అపరే పునరాద్యేన శ్లోకేన శాస్త్రప్రతిపాద్యపరదేవతాతత్త్వానుస్మరణద్వారేణ నమనక్రియాప్రకరణప్రారమ్భోపయోగిత్వేన క్రియతే । పరదేవతాభక్తివదపరదేవతాభక్తేరపి విద్యాప్రాప్తావన్తరఙ్గత్వస్య శాస్త్రీయస్య శిష్యశిక్ష్యాయై జ్ఞాపనార్థమవస్థాత్రయాతీతాన్నిత్యసిద్ధవిజ్ఞానమూర్తేరాచార్యాన్మోక్షౌపయికజ్ఞానప్రాప్తిః ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద’(ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుత్యవష్టమ్భేన ముముక్షుణా ప్రార్థ్యతే ద్వితీయశ్లోకేనేతి కల్పయన్తి॥౨॥