యదుద్దిశ్య మఙ్గలాచరణం కృతం తన్నిర్దేష్టుమాదౌ వ్యాఖ్యేయస్య ప్రతీకం గృహ్ణాతి –
ఓమిత్యేతదితి ।
‘ఓమిత్యేతదక్షరమ్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిప్రకరణచతుష్టయవిశిష్టమిదమారభ్యతే వ్యాఖ్యాయతేఽస్మాభిరిత్యుద్దేశ్యం ప్రతిజానీతే । కిమిదం శాస్త్రత్వేన వా ప్రకరణత్వేన వా వ్యాచిఖ్యాసితమ్ ? నాఽఽద్యః, శాస్త్రలక్షణాభావాదస్యాశాస్త్రత్వాత్ । ఎకప్రయోజనోపనిబద్ధమశేషార్థప్రతిపాదకం హి శాస్త్రమ్ । అత్ర చ మోక్షలక్షణైకప్రయోజనవత్త్వేఽపి నాశేషార్థప్రతిపాదకత్వమ్ ।న ద్వితీయః, ప్రకరణలక్షణాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వేదాన్తేతి ।
శాస్త్రం వేదాన్తశబ్దార్థః । తస్యార్థోఽధికారినిర్ణయగురూపసదనపదార్థద్వయతదైక్యవిరోధపరిహారసాధనఫలాఖ్యః ।తత్ర సారో జీవపరైక్యమ్, తస్య సమ్యగ్గ్రహః సంగ్రహః సంశయవిపర్యాసాదిప్రతిబన్ధవ్యుదాసేన తదుపాయోపదేశో యస్మిన్ప్రకరణే తత్తథేతి యావత్ । తథాచ – “శాస్త్రైకదేశసమ్బద్ధం శాస్త్రకార్యాన్తరే స్థితమ్” । ఇదంప్రకరణత్వేన వ్యాఖ్యాతుమిష్టమ్ । నిర్గుణవస్తుమాత్రప్రతిపాదకత్వాత్తత్ప్రతిపాదనసంక్షేపస్య చ కార్యాన్తరత్వాత్ప్రకరణలక్షణస్య చాత్ర సమ్పూర్ణత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రకరణత్వేఽపి నిర్విషయత్వాదిప్రయుక్తమవ్యాఖ్యేయత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత ఎవేతి ।
ప్రకరణత్వాదేవ ప్రకృతశాస్త్రాద్భేదేన సమ్బన్ధాదీనామవాద్యత్వేఽపి ప్రకరణప్రవృత్యఙ్గతయా తాని త్వవశ్యం వక్తవ్యానీత్యాశఙ్క్య శాస్త్రీయసమ్బన్ధాదీనాం తదీయే ప్రకరణేఽర్థాత్ప్రాప్తత్వాన్నాస్తి వక్తవ్యత్వమర్థపునరుక్తేరిత్యాహ –
యాన్యేవేతి ।
శ్రోతారో హి శాస్త్రీయం ప్రకరణం ప్రతిపద్యమానాః శాస్త్రీయాణ్యేవ సమ్బన్ధాదీన్యత్ర వచనాభావేఽపి బుధ్యమానాః ప్రవృత్తిం తస్మిన్ప్రకుర్వన్తీత్యర్థః ।
తర్హి ప్రకరణకర్తృవదేవ తద్భాష్యకృతాఽపి విషయాదీనామత్రావక్తవ్యత్వాద్భాష్యకృతో విషయాద్యుపన్యాసాయాసో వృథా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తథాఽపీతి ।
ప్రకరణకర్తురవక్తవ్యాన్యపి తద్భాష్యకృతా తాని సంక్షేపతో వక్తవ్యానీతి వ్యాఖ్యాతౄణాం మతమ్ । ద్వాభ్యామనుక్తత్వే తేష్వనాశ్వాసాశఙ్కావకాశాదిత్యర్థః ।
భాష్యకృతా ప్రయోజనాదీనాం వక్తవ్యత్వే సిద్ధే శాస్త్రప్రకరణయోర్మోక్షలక్షణప్రయోజనవత్త్వం ప్రతిజానీతే –
తత్రేతి ।
ప్రయోజనవచ్ఛాస్త్రమితి సమ్బన్ధః । శాస్త్రగ్రహణం ప్రకరణోపలక్షణార్థమ్ ।
మోక్షలక్షణం ఫలం బ్రహ్మజ్ఞానస్యేష్యతే, న శాస్త్రప్రకరణయోరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
సాధనేతి ।
సత్యం మోక్షస్య సాధనం బ్రహ్మాత్మైకత్వజ్ఞానమ్ । తస్య జనకం శాస్త్రాది । తద్భావేన జ్ఞానవ్యవధానేన మోక్షఫలవద్భవతి శాస్త్రాదీత్యర్థః ।
తథాఽపి బ్రహ్మణా విషయేణ సమ్బన్ధో వేదాన్తానామేవేష్యతే, తత్కథమభిధేయసమ్బద్ధం శాస్త్రాదీత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మవిచారమన్తరేణ తజ్జ్ఞానజనకత్వాయోగాత్తజ్జ్ఞానజననద్వారా విషయసమ్బన్ధసిద్ధిరిత్యాహ –
అభిధేయేతి ।
ఉక్తం జ్ఞానవ్యవహితం ప్రయోజనాదిశాస్త్రాదేరుపసంహరతి –
పారమ్పర్యేణేతి ।
తత్ర సమ్బన్ధో బ్రహ్మజ్ఞానం శాస్త్రాదినా జన్యమేవేత్యయోగవ్యవచ్ఛేదాదుక్తః । శాస్త్రదినైవ జన్యమిత్యన్యయోగవ్యవచ్ఛేదాద్విషయోఽపి దర్శితః ।
యదుక్తం ప్రయోజనవత్త్వం తదాక్షిపతి –
కింపునరితి ।
సాధ్యత్వే స్వర్గవదనిత్యత్వమ్, నిత్యత్వే సాధనానధీనత్వాన్న తాదర్థ్యేన శాస్త్రాది ప్రయోక్తవ్యమిత్యర్థః ।
మోక్షస్యాఽఽత్మస్వరూపత్వాన్నానిత్యత్వం; నాపి సాధనానర్థక్యమ్, స్వరూపభూతమోక్షప్రతిబన్ధనివర్తకత్వేనార్థవత్త్వాదిత్యుత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
యథా దేవదత్తస్య జ్వరాదినా రోగేణాభిభూతస్య స్వస్థతా స్వరూపాదప్రచ్యుతిరూపా స్వరూపభూతైవ ప్రాగపి సతీ రోగప్రతిబద్ధాఽసతీవ స్థితా చికిత్సాశాస్త్రీయోపాయప్రయోగవశాత్ప్రతిబన్ధభూతరోగాపగమే సత్యభివ్యజ్యతే । న హి తత్రోపాయవైయర్థ్యం ప్రతిబన్ధప్రధ్వంసార్థత్వాత్ ।
న చానిత్యత్వం స్వస్థతాయాః శఙ్క్యేత, తస్యాస్తదసాధ్యత్వాదిత్యుక్తేఽర్థే దృష్టాన్తమాహ –
రోగార్తస్యేవేతి ।
యథోదితదృష్టాన్తానురోధాదాత్మనః స్వతః సముత్ఖాతనిఖిలదుఃఖస్య నిరతిశయానన్దైకతానస్యాపి స్వావిద్యాప్రసూతాహఙ్కారాదిద్వైతప్రపఞ్చసమ్బన్ధాదాత్మని దుఃఖమారోప్యాహం దుఃఖీ, సుఖం మయా ప్రాప్తవ్యమితి ప్రతిపద్యమానస్య పరమకారుణికాచార్యోపదిష్టవాక్యోత్థాద్వైతవిద్యాతో ద్వైతనివృత్తౌ ప్రతిబన్ధప్రధ్వంసే స్వభావభూతా పరమానన్దతా నిరస్తసమస్తానర్థతా చ స్వారస్యేనాభివ్యక్తా భవతి । సా చ స్వస్థతా పరిపూర్ణవస్తుస్వభావాన్నాతిరిచ్యతే । తదిదం శాస్త్రీయం ప్రయోజనమ్ । తస్య స్వరూపత్వేనాసాధ్యత్వాన్నానిత్యత్వం శఙ్కితవ్యమ్ ।
న చ సాధానవైయర్థ్యం, ప్రదర్శితప్రతిబన్ధనివృత్తిఫలత్వాదితి దార్ష్టాన్తికమాహ –
తథేతి ।
నను ద్వైతస్యాహఙ్కారాద్యాత్మనో వస్తుత్వాద్వస్తునశ్చ విద్యానపోహ్యత్వాన్నిత్యనైమిత్తికకర్మాయత్తత్వాత్తన్నివృత్తేరలం విద్యార్థేన ప్రకరణారమ్భేణేతి, తత్రాఽఽహ –
ద్వైతేతి ।
ఆత్మవిద్యాకృతస్య ద్వైతస్యాఽఽత్మవిద్యయా కారణనివృత్త్యా నివృత్తేరాత్మవిద్యాభివ్యక్తయే శాస్త్రారమ్భో యుజ్యతే ।
న చ ద్వైతస్యావిద్యాకృతస్య విద్యమానదేహత్వే ప్రమాణమస్తీత్యాశఙ్క్యాన్వయవ్యతిరేకానువిధాయినీం శ్రుతిముదాహరతి –
యత్ర హీతి ।
ఇవశబ్దాభ్యామవిద్యావస్థాయాం ప్రతిభాతద్వైతస్య తత్ప్రతిభానస్య చాఽఽభాసత్వేనావిద్యామయత్వముచ్యతే ।
ఆత్మైవాభూదితి ।
విదుషో విద్యావస్థాయాం కర్తృకరణాదిసర్వమాత్మమాత్రం, నాతిరిక్తమస్తీత్యుక్త్యా విద్యాద్వారా సర్వస్య ద్వైతస్యాఽఽత్మమాత్రత్వవచనాద్విద్యానిమిత్తాకార్యకరణాత్మకద్వైతనివృత్తిరాత్మైవేత్యభిలప్యతే । తథా చ విద్యాతో ద్వైతనివృత్తినిర్దేశాత్తస్యావిద్యాత్వమవద్యోత్యతే । ఆదిశబ్దాత్ ‘నేహ నానా’(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇత్యధిష్ఠాననిష్ఠాత్యన్తాభావప్రతియోగిత్వం ద్వైతస్యాభిదధద్ వాక్యం వాచారమ్భణవాక్యం చ గృహీతమ్ ।
అస్యార్థస్యేతి ।
ద్వైతగతావిద్యాకృతత్వస్యేత్యర్థః ।
విషయప్రయోజనాద్యనుబన్ధోపన్యాసముఖేన గ్రన్థారమ్భే స్థితే సత్యాదౌ ప్రకరణచతుష్టయస్య ప్రత్యేకమసఙ్కీర్ణం ప్రమేయం ప్రతిపత్తిసౌకర్యార్థం సూచయితవ్యమిత్యాహ –
తత్ర తావదితి ।
ఓఙ్కారప్రకరణస్యాసఙ్కీర్ణం ప్రమేయం సంగృహ్ణాతి –
ఓఙ్కారేతి ।
తన్నిర్ణయాయ ప్రకరణమారబ్ధమిత్యయుక్తమ్ । తన్నిర్ణయే ప్రమాణాభావాత్ తస్య చానుపయోగిత్వాత్ । ఆత్మప్రతిపత్తిర్హి పురుషార్థోపయోగినీత్యాశఙ్క్యాఽఽగమేత్యాదివిశేషణద్వయమ్ । తదుపదేశప్రధానం మాణ్డూక్యోపనిషద్వ్యాఖ్యానరూపమ్ । తేన తత్ర ప్రామాణ్యాదుక్తో నిర్ణయః సేత్స్యతి, న త్విదం యుక్తిప్రధానం యుక్తిలేశస్య సతోఽపి గుణత్వాదప్రధానత్వాత్ । న చాయమోఙ్కారనిర్ణయో నోపయుజ్యతే । యదాత్మనస్తత్త్వమనారోపితరూపం తత్ప్రతిపత్తావుపాయత్వాత్ । తత్ప్రతిపత్తేశ్చ ముక్తిఫలత్వాత్ । అతశ్చాఽఽద్యం ప్రకరణమోఙ్కారనిర్ణయావాన్తరఫలద్వారేణ తత్త్వజ్ఞానే పరమఫలే పర్యవస్యతీత్యుపదేశవశాదధిగన్తవ్యమిత్యర్థః ।
వైతథ్యప్రకరణస్యావాన్తరవిషయవిశేషం దర్శయతి –
యస్యేతి ।
ఆరోపితనిషేధే సత్యనారోపితప్రతిపత్తిః స్వాభావికీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
రజ్జ్వామివేతి ।
హేతుతో దృష్యత్వాద్యన్తవత్త్వాదియుక్తివశదిత్యర్థః ।
అద్వైతప్రకరణస్యార్థవిశేషముపన్యస్యతి –
తథాఽద్వైతస్యాపీతి ।
తస్యాపి ద్వైతవద్ వ్యవస్థానుపపత్త్యా మిథ్యాత్వప్రసఙ్గః శఙ్క్యతే । తస్యాం సత్యామౌపాధికభేదాద్వ్యవస్థాయాః సుస్థత్వాదవ్యభిచారాదియుక్తివశాదద్వైతస్య పరమార్థత్వం ప్రతిపాదయితుం తృతీయం ప్రకరణమిత్యర్థః ।
అలాతశాన్తిప్రకరణస్యార్థవిశేషం కథయతి –
అద్వైతస్యేతి ।
తస్య తథాత్వమబాధితత్వేన వస్తుత్వం తత్ప్రతిపక్షత్వం పక్షాన్తరణామిత్యత్రహేతుమాహ –
అవైదికానీతి ।
తేషాం నిరాకార్యత్వే హేతుమాహ –
అతర్థత్వేనేతి ।
మిథ్యాద్వైతనిష్ఠత్వేనేత్యర్థః ।
తదుపపత్తిభిరేవ నిరాకరణే హేతుమాహ –
అన్యోన్యేతి ।
పక్షాన్తరప్రతిషేధముఖేనాద్వైతమేవ ద్రఢయితుమన్త్యం ప్రకరణమిత్యర్థః । ఓఙ్కారనిర్ణయద్వారేణాఽఽత్మప్రతిపత్త్యుపాయభూతమాద్యం ప్రకరణమిత్యయుక్తమ్ । తన్నిర్ణయస్య తద్ధీహేతుత్వాయోగాత్ । న ఖల్వర్థాన్తరజ్ఞానమర్థాన్తరజ్ఞానే వ్యాప్తిమన్తరేణోపయుజ్యతే । న చాత్ర ధూమాగ్న్యోరివ వ్యాప్తిరుపలభ్యతే । న చాత్మకార్యత్వమోఙ్కారస్య యుక్తమ్ । ఆకాశాదేరవిశేషాత్ ।