తస్య చ సర్వాత్మత్వేనాఽఽత్మవత్తత్కార్యత్వవ్యాఘాతాదితి మన్వానః సన్ ప్రథమప్రకరణార్థం ప్రాగుక్తమాక్షిపతి –
కథమితి ।
న వయమనుమానావష్టమ్భాదోఙ్కారనిర్ణయమాత్మప్రతిపత్త్యుపాయమభ్యుపగచ్ఛామో యేన వ్యాప్త్యభావో దోషమావహేత్ ।
కిం తు శ్రుతిప్రామాణ్యాత్తన్నిర్ణయస్తద్ధీహేతురితి పరిహరతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్ర మృత్యునా నచికేతసం ప్రత్యోమిత్యేతదిత్యనేన వాక్యేన బ్రహ్మత్వేనోమిత్యేతదుపదిష్టమ్ । సమాహితేనోఙ్కారోచ్చారణే యచ్చైతన్యం స్ఫురతి తదోఙ్కారసామీప్యాదేవ శాఖాచన్ద్రన్యాయేనోఙ్కారశబ్దేన లక్ష్యతే ।
యేన లక్షణయోఙ్కారనిర్ణయో బ్రహ్మధీహేతురితి వివక్షిత్వా శ్రుతిముదాహరతి –
ఓమిత్యేతదితి ।
ప్రతిమాయాం విష్ణుబుద్ధివదోఙ్కారో బ్రహ్మబుద్ధ్యోపస్యమానో బ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయో భవతీత్యభిప్రేత్య వాక్యాన్తరం పఠతి –
ఎతదాలమ్బనమితి ।
కిం చాయమోఙ్కారో యదా పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యతే తదా తజ్జ్ఞానోపాయతాముపారోహతీతి మత్వా పునః శ్రుతిమ ప్రదర్శయతి –
ఎతద్వా ఇతి ।
కిం చ సమాధినిష్ఠో యదా ఓమిత్యుచ్చార్యాఽఽత్మానమనుసంధత్తే తదా స్థూలమకారముకారే సూక్ష్మే తం చ కారణే మకారే తమపి కార్యకారణాతీతే ప్రత్యగాత్మన్యుపసంహృత్య తన్నిష్ఠో భవతీత్యనేన ప్రకారేణోఙ్కారస్య తత్ప్రతిపత్త్యుపాయతేతి విధాన్తరేణాఽఽహ –
ఓమిత్యాత్మానమితి ।
కిం చ యోఽయం స్థాణుః స పుమానితివద్యదేతదోమిత్యుచ్యతే తద్బ్రహ్మేతి బాధాయాం సామానాధికరణ్యేన సమాహితో బ్రహ్మ బోధ్యతే ।
తథా చ యుక్తమోఙ్కారస్య బ్రహ్మజ్ఞానహేతుత్వమిత్యాహ –
ఓమితి బ్రహ్మేతి ।
కిం చ సర్వాస్పదత్వాదోఙ్కారస్య బ్రహ్మణశ్చ తథాత్వాదేకలక్షణత్వాదన్యత్వాసిద్ధేరోఙ్కారప్రతిపత్తిర్బ్రహ్మప్రతిపత్తరేవేత్యాహ –
ఓఙ్కార ఎవేతి ।
‘ఓమితీదం సర్వమ్’(తై. ఉ. ౧ । ౮ । ౧) ఇత్యాదివాక్యాన్తరసంగ్రహార్థమాదిపదమిత్యాదిశ్రుతిభ్యో బ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయత్వమోఙ్కారస్య ప్రమితమితి శేషః ।
నను స్వానుగతప్రతిభాసే సన్మాత్రే చిదాత్మని ప్రాణాదివికల్పస్య కల్పితత్వాదాత్మనః సర్వాస్పదత్వం, న పునరోఙ్కారస్య తదస్త్యననుగమాదితి, తత్రాఽఽహ –
రజ్జ్వాదిరివేతి ।
యథా రజ్జుః శుక్తిరిత్యాదిరధిష్ఠానవిశేషః సర్పో రజతమిత్యాదివికల్పస్యాఽఽస్పదోఽభ్యుపగమ్యతే యథైష దృష్టాన్తస్తథైవ ప్రాణాదిరాత్మవికల్పో యస్తద్విషయః సర్వో వాక్ప్రపఞ్చో యథోక్తోఙ్కారమాత్రాత్మకస్తదాస్పదో గమ్యతే । న చ జగత్యోఙ్కారస్యాననుగమః । ఓఙ్కారేణ సర్వా వాక్ సంతృణ్ణేతి శ్రుతేః । అతో యుక్తమోఙ్కారస్య సర్వాస్పదత్వమిత్యర్థః ।
నన్వర్థజాతస్యాఽఽత్మాస్పదత్వాదోఙ్కారాస్పదత్వాచ్చ వాక్ప్రపఞ్చస్య ప్రాప్తమాస్పదద్వయత్వమితి, నేత్యాహ –
స చేతి ।
ఆత్మవాచకత్వేఽపి నాస్త్యోఙ్కారస్యాఽఽత్మమాత్రత్వం తద్వాచకస్య తన్మాత్రత్వమితి వ్యాప్త్యభావాత్, ప్రాణాదేరాత్మవికల్పస్యాభిధానవ్యతిరేకదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఓఙ్కారేతి ।
తస్య వికారః సర్వో వాగ్విశేషః, ‘అకారో వై సర్వా వాక్’(ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౭) ఇతి శ్రుతేః, ఓఙ్కారస్య చ తత్ప్రధానత్వాత్, తేన ప్రాణాదిశబ్దేన వాచ్యః ప్రణాదిరాత్మవికల్పః సర్వః స్వాభిధానవ్యతిరేకేణ నాస్తి; తచ్చాభిధానం ప్రాణాదిశబ్దవిశేషాత్మకమోఙ్కారవికాపభూతమోఙ్కారాతిరేకేణ న సమ్భవతీత్యోఙ్కారమాత్రం సర్వమితి నిశ్చీయతే । ఆత్మనోఽపి తద్వాచ్యస్య తన్మాత్రత్వాభిధానాదిత్యర్థః ।
శబ్దాతిరిక్తార్థాభావే శబ్దస్యార్థవాచకత్వానుపపత్తేరేకత్ర విషయవిషయిత్వాయోగాన్నిర్వికల్పం సన్మాత్రం వస్తు వాచ్యవాచకవిభాగశూన్యం పర్యవస్యతీత్యభిప్రేత్య కార్యస్య వస్తుతోఽసత్వే ప్రమాణమాహ –
వాచారమ్భణమితి ।
కార్యస్య సర్వస్యైవం మిథ్యాత్వేఽపి కథమోఙ్కారనిర్ణయస్య బ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదస్యేతి ।
తదిదం వికారజాతమస్య బ్రహ్మణః సమ్బన్ధి వాచా సామాన్యరూపయా తన్త్యా ప్రసారితరజ్జుతుల్యయా సితం బద్ధం వ్యాప్తమితి సమ్బన్ధః ।
శబ్దసామాన్యేనార్థసామాన్యస్య వ్యాప్తావపి కథమర్థవిశేషస్య శబ్దవిశేషవ్యాప్తిరిత్యాశఙ్కయాఽఽహ –
నామభిరితి ।
శబ్దవిశేషైర్దామభిర్దామస్థానీయైర్విశేషరూపమపీదమర్థజాతం వ్యాప్తం వక్తవ్యం న్యాసస్య తుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం సమర్థయతే –
సర్వం హీతి ।
ఇదం హి సర్వం సామాన్యవిశేషాత్మకమర్థజాతం సామాన్యరూపేణ నామ్నా నీయతే వ్యవహారపథం ప్రాప్యతే తేన నామనీత్యుచ్యతే । తదేవం వాగనురక్తబుద్ధిబోధ్యత్వాద్వాఙ్మాత్రం సర్వమ్ । వాగ్జాతం చ సర్వమోఙ్కారానువిద్ధత్వాదోఙ్కారమాత్రమ్ । స చోఙ్కారో లక్షణాదినాఽఽత్మధీహేతురిత్యాద్యప్రకరణారమ్భః సమ్భవతీత్యర్థః । ‘తద్యథా శఙ్కునా’(ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇతిశ్రుతిసంగ్రహార్థమాదిపదమ్ । ప్రతిజ్ఞాతప్రథమప్రకరణార్థసిద్ధిరితి శేషః ।
అర్థముపపాద్య తస్మిన్నర్థే శ్రుతిమవతారయతి –
అత ఆహేతి ।
శ్రుతిం వ్యాచష్టే –
యదిదమితి ।
తదిదం సర్వమోఙ్కార ఎవేతి సమ్బన్ధః ।
అభిధానస్యాభిధేయతయా వ్యపస్థితమర్థజాతమోఙ్కార ఎవేత్యత్ర హేతుమాహ –
తస్యేతి ।
తథాఽపి పృథగభిధానభేదః స్థాస్యతి, నేత్యాహ –
అభిధానస్యేతి ।
వాచ్యం వాచకం చ సర్వమోఙ్కారమాత్రమిత్యభ్యుపగమేఽపి పరం బ్రహ్మ పథగేవ స్థాస్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
పరం చేతి ।
యద్ధి పరం కారణం బ్రహ్మ తచ్చేదమవగమ్యతే తదా కిఞ్చిదభిధానం తేనేదమభిధేయమిత్యేవమాత్మకోపాయపూర్వకమేవ తదధిగమోఽభిధేయం చ స్వాభిధానావ్యతిరిక్తం తత్పునరోఙ్కారమాత్రమిత్యుక్తత్వాద్వాచ్యం బ్రహ్మాపి వాచకాభిన్నం తన్మాత్రమేవ భవిష్యతి । యత్ర తు కార్యకారణాతీతే చిన్మాత్రే వాచ్యవాచకవిభాగో వ్యావర్తతే తత్ర నాస్త్యోఙ్కారమాత్రత్వమోఙ్కారేణ లక్షణయా తదగమాఙ్గీకారాదిత్యర్థః ।
తస్యేత్యాదిశ్రుతిమవతార్య వ్యాకరోతి –
తస్యేతి ।
భూతమిత్యాదిశ్రుతిం గృహీత్వా వ్యాచష్టే –
కాలేతి ।
వాచ్యస్య వాచకాభేదాత్తస్య చోఙ్కారమాత్రత్వాదిత్యుక్తో న్యాయః ।
కాలత్రయాతీతమోఙ్కారాతిరిక్తం జడం వస్తు నాస్త్యేవం ప్రమాణాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
కార్యాధిగమ్యమితి ।
అవ్యాకృతం సాభాసమజ్ఞానమనిర్వాచ్యం, తన్న కాలేన పరిచ్ఛిద్యతే కాలం ప్రత్యపి కారణత్వాత్ । కార్యస్య కారణాత్పశ్చాద్భావినో న ప్రాగ్భావికారణపరిచ్ఛేదకత్వం సఙ్గచ్ఛతే । సూత్రమాదిపదేన గృహ్యతే తదపి న కాలేన పరిచ్ఛేత్తుం శక్యతే । “స సంవత్సరోఽభవన్న హ పురా తతః సంవత్సర ఆస”(శ.బ్రా. ౧౦।౬।౫।౪) ఇతి సూత్రాత్కాలోత్పత్తిశ్రుతేః । తదపి సర్వమోఙ్కారమాత్రం వాచ్యస్య వాచకావ్యతిరేకన్యాయాదిత్యర్థః ॥౧॥