ఎష యోనిరిత్యత్ర ప్రాజ్ఞస్య ప్రపఞ్చకారణత్వం ప్రతిజ్ఞాతమ్; తత్ర సత్కార్యమసత్కార్యం ప్రతి వా కారణత్వమితి సన్దేహే నిర్ధారయితుమారభతే –
ప్రభవ ఇతి ।
తత్రావాన్తరభేదమాహ –
సర్వమితి ।
పురుషో హి సర్వమచేతనం జగదుపాధిభూతం తమః ప్రధానం గృహీత్వా జనయతి । అత ఎవ పురుషే కారణవాచి ప్రాణపదం ప్రయుజ్యతే । ఎవం స చ చైతన్యప్రధానశ్చేతసశ్చైతన్యస్యాంశువదవస్థితాన్ ప్రతిబిమ్బకల్పాఞ్జీవానాభాసభూతానుత్పాదయతి । ఎవం చేతనాచేతనాత్మకమశేషం జగదసఙ్కీర్ణం సమ్పాదయతీత్యర్థః ।
నను సతాం భావానాం సత్త్వాదేవ ప్రభవో న సమ్భవత్యతిప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య పూర్వార్ధం వ్యాచష్టే–
సతామితి ।
స్వేనాధిష్ఠానాత్మనా విద్యమానానామేవావిద్యాకృతం మాయామయమారోపితస్వరూపం తేన ప్రభవః సమ్భవతీత్యర్థః ।
అసజ్జన్మనిరసనమన్తరేణ కథం సజ్జన్మ నిర్ధారయితుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వక్ష్యతీతి ।
జన్మనః పూర్వం సర్వస్య సత్త్వే చ కారణవ్యాపారసాధ్యత్వాసిద్ధేర్మిథ్యాత్వే చ కథం సతామేవ ప్రభవో భావానామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదీతి ।
కార్యప్రపఞ్చస్యాసత్త్వే కారణస్య బ్రహ్మణః స్వారస్యేన వ్యవహార్యత్వాభావాత్ తస్య గ్రహణే ద్వారభూతస్య లిఙ్గస్యాభావాదసత్త్వమేవ సిధ్యేత్ । కార్యేణ హి లిఙ్గేన కారణం బ్రహ్మాదృష్టమపి సదిత్యవగమ్యతే । తచ్చేదసద్భవేన్న తస్య కారణేన సమ్బన్ధధీరిత్యసదేవ కారణమపి స్యాదిత్యర్థః ।
కార్యకారణయోరుభయోరపి భవత్వసత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
దృష్టం చేతి ।
అవిద్యయాఽనాద్యనిర్వాచ్యయా కృతాశ్చ తే మాయాబీజాదుత్పన్నాశ్చ తేషామవిద్యైవ మాయేత్యఙ్గీకారాత్, తేషాం రజ్జ్వాదౌ కల్పితసర్పాదీనామధిష్ఠానభూతరజ్జ్వాదిరూపేణ సత్త్వం దృష్టమితి యోజనా । విమతం సదుపాదానం కల్పితత్వాద్రజ్జుసర్పవదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలత్వం శఙ్కిత్వా పరిహరతి –
న హీతి ।
వివక్షితం దృష్టాన్తమనూద్య దార్ష్టాన్తికమాహ –
యథేత్యాదినా ।
ప్రాణశబ్దితం బీజమజ్ఞాతం బ్రహ్మ సల్లక్షణం తదాత్మనేతి యావత్ ।
తదేవమచేతనం సర్వం జగత్ ప్రాగుప్తత్తేర్బీజాత్మనా స్థితం ప్రాణో బీజాత్మా వ్యవహారయోగ్యతయా జనయతీత్యుపసంహరతి –
ఇత్యత ఇతి ।
చతుర్థం పాదం ప్రతీకమాదాయ వ్యాకరోతి –
చేతోంశూనిత్యాదినా ।
రవేరంశవో యథా వర్తన్తే తథా పురుషస్య స్వయంచైతన్యాత్మకస్య చేతోరూపాశ్చైతన్యాభాసా జీవాశ్చేతోంశవో నిర్దిశ్యన్తే । తాన్ పురుషో జనయతీత్యుత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।
తేషాం చిదాత్మకాత్పురుషాత్ తత్త్వతో భేదాభావం వివక్షిత్వా విశినష్టి –
జలార్కేతి ।
భేదధీస్తు తేషాముపాధిభేదాదిత్యాహ –
ప్రాజ్ఞేతి ।
పృథగితి సూచితం పురుషస్య జీవసర్జనే హేతుం కథయతి –
విషయేతి ।
యథాఽగ్నినా సమానరూపా విస్ఫులిఙ్గా జన్యన్తే, తథా చిదాత్మనా సమానస్వభావా జీవాస్తేనోత్పాద్యన్తే । విషయవిలక్షణత్వాత్ । న ప్రాణేన బీజాత్మనా తేషాముత్పాదనమ్ । న చోత్పాద్యానాం జీవానాముత్పాదకాచ్చిదాత్మనస్తత్త్వతో భిన్నత్వమ్ । జలపాత్రప్రతిబిమ్బితాదిత్యాదీనాం బిమ్బభూతాన్ తతస్తత్త్వతో భేదాభావాత్ । తాన్విశ్వాదీన్ పురుషశ్చిత్ప్రధానో జనయతీత్యర్థః ।
విషయభావేన వ్యవస్థితాన్ పునర్భావాన్ ప్రాణో జనయతీతి తృతీయపాదార్థముపసంహరతి –
ఇతరానితి ॥౬॥