ಮಾಂಡೂಕ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಮಾಂಡೂಕ್ಯ)
 
ನಿವೃತ್ತೇಃ ಸರ್ವದುಃಖಾನಾಮೀಶಾನಃ ಪ್ರಭುರವ್ಯಯಃ ।
ಅದ್ವೈತಃ ಸರ್ವಭಾವಾನಾಂ ದೇವಸ್ತುರ್ಯೋ ವಿಭುಃ ಸ್ಮೃತಃ ॥ ೧೦ ॥
ಅತ್ರೈತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ । ಪ್ರಾಜ್ಞತೈಜಸವಿಶ್ವಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಸರ್ವದುಃಖಾನಾಂ ನಿವೃತ್ತೇಃ ಈಶಾನಃ ತುರೀಯ ಆತ್ಮಾ । ಈಶಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪ್ರಭುರಿತಿ ; ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಭುರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ತದ್ವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ದುಃಖನಿವೃತ್ತೇಃ । ಅವ್ಯಯಃ ನ ವ್ಯೇತಿ, ಸ್ವರೂಪಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ನ ಚ್ಯವತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಕುತಃ ? ಯಸ್ಮಾತ್ ಅದ್ವೈತಃ, ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮ್ — ಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ರಜ್ಜುರದ್ವಯಾ ಸತ್ಯಾ ಚ ; ಏವಂ ತುರೀಯಃ, ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ — ಅತೋ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವನ್ಮೃಷಾತ್ವಾತ್ । ಸ ಏಷ ದೇವಃ ದ್ಯೋತನಾತ್ ತುರ್ಯಃ ಚತುರ್ಥಃ ವಿಭುಃ ವ್ಯಾಪೀ ಸ್ಮೃತಃ ॥

ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ತದ್ವಿವರಣರೂಪಾಞ್ಶ್ಲೋಕಾನವತಾರಯತಿ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ವಿವಿಧಂ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಮಸ್ಮಾದ್ಭವತೀತಿ ವ್ಯುಪ್ತತ್ತ್ಯಾ ತುರೀಯೋ ವಿಭುರುಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತುರೀಯಾತಿರೇಕೇಣ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಧಾರಯತಿ । ಸರ್ವದುಃಖಾನಾಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಾನಾಂ ತದ್ಧೇತೂನಾಂ ತದಾಧಾರಾಣಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಈಶಾನಪದಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯ ಪ್ರಭುಪದಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಈಶಾನ ಇತಿ ।

ತುರೀಯಸ್ಯ ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ದುಃಖಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣ ವ್ಯಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –

ಸ್ವರೂಪಾದಿತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ –

ಏತತ್ ಕುತ ಇತಿ ।

ಅತೋ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ವ್ಯಯಹೇತೋರಭಾವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ವಿಶ್ವಾದೀನಾಂ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತುರೀಯಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮಿತಿ ।

ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತೀತಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯೋಕ್ತಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಿದ್ವದನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸೂಚಯತಿ –

ಸ್ಮೃತ ಇತಿ ॥೧೦॥