ಪಾದತ್ರಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಕ್ರಮವಶಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಚತುರ್ಥಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಚತುರ್ಥ ಇತಿ ।

ನನು ಪಾದತ್ರಯವದ್ವಿಧಿಮುಖೇನೈವ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ ಕಿಮಿತಿ ನಿಷೇಧಮುಖೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತತ್ರಾಽಽಹ –

ಸರ್ವೇತಿ ।

ಸರ್ವಾಣಿ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಷಷ್ಠೀಗುಣಾದೀನಿ, ತೈಃ ಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ ತುರೀಯಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಿಷೇಧದ್ವಾರೈವ ತನ್ನಿರ್ದೇಶಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಚತುರ್ಥಂ ವಿಧಿಮುಖೇನ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ಶೂನ್ಯಮೇವ ತದಾಪದ್ಯೇತ ತನ್ನಿಷೇಧೇನೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।

ತಥಾವಿಧಂ ನಾಸ್ತ್ಯರ್ಥವದಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಶೂನ್ಯಮೇವೇತಿ ।

ನ ತುರೀಯಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಮನುಮಾತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।

ವಿಮತಂ ಸದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ತಥಾವಿಧರಜತಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತುರೀಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –

ತನ್ನೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸಾಧಯತಿ –

ನ ಹೀತಿ ।

ರಜತಾದೀನಾಂ ಸದನುವಿದ್ಧಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವಾದವಸ್ತ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ತದ್ವದೇವ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಲ್ಪಾನಾಮಪಿ ನಾವಸ್ತ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತುರೀಯಸ್ಯೇಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ವಾಚ್ಯತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದ್ ಘಟಾದಿವದಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಮಭಂಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ –

ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಕಿಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಹೇತೂಕೃತಂ ಕಿಂ ವಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ । ನಾಽಽದ್ಯಃ । ತಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕವಾಚ್ಯತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಅತಾತ್ತ್ವಿಕೇ ತು ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಕ್ರಮೋ ನ ವಿರುಧ್ಯೇತ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಷು ಕಲ್ಪಿತರಜತಾದೇರವಸ್ತುತ್ವವತ್ ತುರೀಯೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರಣಾದೇರವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ –

ನ ಪ್ರಾಣಾದೀತಿ ।

ಕಿಂ ಚ ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ತುರೀಯಸ್ಯ ನಿರುಚ್ಯಮಾನೇ ತತ್ರ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ।

ತಚ್ಚ ಷಷ್ಠೀ ವಾ ರೂಢಿರ್ವಾ ಜಾತಿರ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾ ವಾ ಗುಣೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ತುರೀಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುಭೂತಸಂಬಂಧಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಷಯಾಭಾವೇ ಕುತಃ ಷಷ್ಠೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –

ನಾಪೀತಿ ।

ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರುಪಾಧಿಕಾತ್ಮನಾ ತದವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ಗವಾದಾವಿವ ರೂಢಿರವತರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ತೃತೀಯಃ, ಗವಾದಾವಿವಾದ್ವಿತೀಯೇ ತುರೀಯೇ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಸ್ಯಾಭಿಧಾತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –

ಗವಾದಿವದಿತಿ ।

ನ ಚತುರ್ಥಃ, ಪಾಚಕಾದಾವಿವಾಕ್ರಿಯೇ ತುರೀಯೇ ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಮಿತಿ ।

ನ ಪಂಚಮಃ ।

ಉತ್ಪಲಾದೌ ನೀಲಾದಿಶಬ್ದವನ್ನಿರ್ಗುಣೇ ತುರೀಯೇ ಗುಣವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನಾಪೀತಿ ।

ತದೇವಂ ತುರೀಯಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಂ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನುಪಲಬ್ಧಿಬಾಧಿತಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –

ಅತ ಇತಿ ।

ಯದಿ ತೃರೀಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ನರವಿಷಾಣಾದಿದೃಷ್ಟೇರಿವ ತದ್ ದೃಷ್ಟೇರಪಿ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಮ್ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತ್ಯಾದಿಮತೋ ರಾಜಾದೇರುಪಾಸನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವೋಪಲಂಭಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಶಶವಿಷಾಣಾದೀತಿ ।

ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿರಿಯಮಿತ್ಯವಗಮೇ ರಜತಾದಿವಿಷಯತೃಷ್ಣಾ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ, ತಥಾ ತುರೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ತುರೀಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸತ್ಯನಾತ್ಮವಿಷಯಾ ತೃಷ್ಣಾ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ।

ತದೇವಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ತುರೀಯಾವಗಮಸ್ಯ ಸರ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾದನರ್ಥಕತ್ವಶಂಕಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತುರೀಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಾವಗಮೇ ಸತಿ ಸರ್ವಾನರ್ಥೇಹೇತುತೃಷ್ಣಾದಿದೋಷನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಮುಕ್ತಂ ವಿದ್ವದನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ –

ನ ಹೀತಿ ।

ನನು ತುರೀಯಮಶೇಷವಿಶೇಷಶೂನ್ಯಂ ನಾಽಽತ್ಮತ್ವೇನಾವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತದ್ಧೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವೋದಾಹರಣಲೇಶೇನ ದರ್ಶಯತಿ –

ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।

ನಿಷೇಧಮುಖೇನೈವ ತುರೀಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನ ವಿಧಿಮುಖೇನೇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –

ಸೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬೀಜಾಂಕುರಸ್ಥಾನೀಯಂ ಮಿಥೋ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಬೀಜಾತ್ಮಕಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಮಿತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –

ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ವಿಧಿಮುಖೇನ ನಿರ್ದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ –

ಸರ್ಪಾದೀತಿ ।

ಕಿಮುತ್ತರೇಣ ಗ್ರಂಥೇನ ತುರೀಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನತ್ರಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮೇ ಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ವಿಧಾನಾವ್ಯತಿರೇಕಾದನ್ಯನಿಷೇಧಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ ।

ಅನುಕ್ತ್ಯೈವೋಕ್ತಾದನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ನ ತಾವತ್ತುರೀಯಂ ವಿಧಿಮುಖೇನ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕಾಶಾದ್ಯನುದಯಾತ್ । ತಥಾಪಿ ಸಮಾರೋಪಿತವಿಶ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ಬೋಧ್ಯತೇ । ತದನಿಷೇಧೇ ತಸ್ಯ ಯಥಾವದಪ್ರಥನಾತ್ ।

ಅತೋ ನ ನಿಷೇಧಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ನ, ಸರ್ಪಾದೀತಿ ।

ತುರೀಯಸ್ಯ ಪಾದತ್ರಯವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾರ್ಥಾದೇವ ಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾನತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತುರೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ನೋಪದೇಶಮಂತರೇಣ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ತುರೀಯಗ್ರಂಥೋಽರ್ಥವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ।

ಯಥಾ ವಿಧಿಮುಖೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಸಾಕ್ಷಿಣಸ್ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪದಕ್ಷ್ಯಬ್ರಹ್ಮತಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಬೋಧ್ಯತೇ, ತಥಾ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ತುರೀಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।

ನನು ಸ್ಥಾನತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ನೈವ ತುರೀಯಾತ್ಮತ್ವಂ ತುರೀಯಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ।

ತುರೀಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾತ್ಯಾಂತಭಿನ್ನತ್ವಾತ್, ತತ್ರಾಽಽಹ –

ಯದಿ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಲಕ್ಷ್ಯಯೋರಾತ್ಯಂತಿಕವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ತುರೀಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾದನ್ಯತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನಯೋರ್ಮಿಥಃ ಸಂಸ್ಪರ್ಶವಿರಹಿಣೋರುಪಾಯೋಪೇಯಭಾವಾಯೋಗಾತ್ ತುರೀಯಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ವಾರತ್ವಾಭಾವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ ತುರೀಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿರೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ –

ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।

ತದ್ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪಮನೂದ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂಶಾಪೋಹೇನ ತಸ್ಯ ತುರೀಯತ್ವಮುಪದಿಶತಿ । ಭೇದೇ ಚಾಽಽತ್ಯಂತಿಕೇ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಾನ್ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಾ ತರ್ಹಿ ತುರೀಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭೂದಿತಿ ಚೇತ್, ತತ್ರಾಽಽಹ –

ಶೂನ್ಯೇತಿ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಯೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ತುರೀಯಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾದೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುದಸ್ತತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚಾಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾನ್ನೈರಾತ್ಮ್ಯಧೀರೇವಾಽಽಪದ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಪಕ್ಷಶ್ಚೇದ್ ಯಥೋಕ್ತದೋಷವಶಾನ್ನ ಸಂಭವತಿ, ತರ್ಹಿ ಮಾ ಭೂತ್ ।

ಅಭೇದಪಕ್ಷೋಽಪಿ ಕಥಂ ನಿರ್ವಹತೀತಿ ಚೇತ್, ತತ್ರ ಕಿಂ ಫಲಂ ಪರ್ಯನುಯುಜ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಥ ವಾ ಸಾಧನಾಂತರಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ –

ರಜ್ಜುರಿವೇತಿ ।

ಯಥಾ ರಜ್ಜುರಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಾ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಭಿರ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಥೈಕ ಏವಾಽಽತ್ಮಾ ಸ್ಥಾನತ್ರಯೇಽಪಿ ಯದಾಽಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿನಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ಭಾಸತೇ ತದಾ ತದನುವಾದೇನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಜನಿತಂ ಯತ್ಪ್ರಮಾಣರೂಪವಿಜ್ಞಾನಂ ತದುತ್ಪತ್ತಿಸಮಾನಕಾಲಮೇವಾಽಽತ್ಮನ್ಯನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ನ ಫಲಪರ್ಯನುಯೋಗೋಽವಕಾಶವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಸೃಷ್ಟಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಹೇತೋರಸಂಸೃಷ್ಟಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ತುರೀಯಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ತುರೀಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ನ ಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಮನ್ವೇಷ್ಯಮ್ । ಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಷಯಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಮಾಹೇತುತ್ವಾತ್ । ವಿಷಯಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯಾಸಂಸೃಷ್ಟಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತುರೀಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಾಖ್ಯಂ ಸಾಧನಾಂತರಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ –

ಸಾಧನಾಂತರಂ ವೇತಿ ।

ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಮಾರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಯಥಾ ರಜ್ಜುರಿಯಂ ಸರ್ಪೋ ನೇತಿ ವಿವೇಕಧೀಸಮುದಯದಶಾಯಾಮೇವ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪನಿವೃತ್ತಿಫಲೇ ಸಿದ್ಧೇ ರಜ್ಜುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಫಲಾಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಸಾಧನಾಂತರಂ ವಾ ನ ಮೃಗ್ಯತೇ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯಾಹ –

ರಜ್ಜ್ವಿತಿ ।

ವಿಷಯಗತಂ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಫಲಂ ನಾಧ್ಯಸ್ತನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಯೋಷಾಮಿತಿ ।

ಸ್ವವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಾಪನಯನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಪ್ರಮಾಣಕ್ರಿಯಾ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಭಾವರೂಪಮತಿಶಯಮಾಧತ್ತೇ ಚೇದಪನಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಛಿದಿರಪಿ ಚ್ಛೇದ್ಯಸಂಯೋಗಾಪನಯನಾತಿರಿಕ್ತಮತಿಶಯಮಾದಧ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಯೋಗವಿನಾಶಾತಿರಿಕ್ತೇ ವಿಭಾಗೇ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಕಟ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಜ್ಞಾನವನ್ನಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಮಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ತೇನಾರ್ಥೇನ ನಾರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ವಿಷಯಸ್ಫುರಣೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾದ್ವಿಷಯಸಂವೇದನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಯದೇತಿ ।

ಘಟೋ ಹಿ ತಮಸಾ ಸಮಾವೃತೋ ವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗ್ಯಸ್ತಿಷ್ಠತಿ, ತಸ್ಯ ತಮಸೋ ನಿಷ್ಕ್ರಮ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾಪಾದನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಚ್ಚಾನುಪಾದಿತ್ಸಿತಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ತಮಸೋ ನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೇ ಯದಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ತದಾ ಘಟಸಂವೇದನಮಾರ್ಥಿಕಂ ಪ್ರಮಾಣಫಲಂ ನ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಛಿದಿಕ್ರಿಯಾ ಛೇದ್ಯಸ್ಯ ತರೋರವಯವಯೋರ್ಮಿಥಃ ಸಂಯೋಗನಿರಸನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಸತೀ ತಯೋರೇವ ಚ್ಛೇದ್ಯಾವಯವಯೋರ್ದೈಧೀಭಾವೇ ಫಲೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ, ನ ತ್ವನ್ಯತರಾವಯವೇಽಪಿ ಚ್ಛಿದಿರ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ । ತಥೇಹಾಪಿ ತಮೋನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಿರ್ವೃಣೋತಿ ಘಟಸ್ಫುರಣಂ ತ್ವಾರ್ಥಿಕಮ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಭಿವ್ಯಂಜಕಪ್ರಮಾತೃವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಸ್ಥಿರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ಚ ಘಟಾದೇರ್ಜಡಸ್ಯ ಸಂವಿದಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಸಂವಿದೋ ಮಾನಫಲತ್ವೇಽಪಿ ನಾಽಽತ್ಮನ್ಯಜಡೇ ಸಂವಿದೇಕತಾನೇ ಮಾನಸ್ಯಾಽಽರೋಪಿತಧರ್ಮನಿವರ್ತಕತ್ವಮಂತರೇಣ ಸಂವಿಜ್ಜನಕತ್ವವ್ಯಾಪಾರಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ತುರೀಯಾತ್ಮನಿ ಸಂವೇದನಜನನವ್ಯಾಪಾರೋ ನ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಸಂವಿದಾತ್ಮಕತ್ವಾದಾರೋಪಿತನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮಾನಜನ್ಯಫಲಸಂವಿದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –

ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದೀತಿ ।

ಆಶ್ರಯಾಭಾವೇನಾಽಽಶ್ರಿತಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದನಂತರಕ್ಷಣೇ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಕಿಂ ಚ ಜ್ಞಾನಾಧೀನದ್ವೈತನಿವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಕ್ಷಣಾತಿರೇಕೇಣ ನ ಕ್ಷಣಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಥಾತುಂ ಪಾರಯತಿ, ನ ಚಾಸ್ಥಿರಂ ಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಪಾರಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ ।

ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದ್ವೈತನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಽಽತ್ಮನಿ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಜ್ಞಾನಂ ದ್ವೈತನಿವರ್ತಕಮಪಿ ನ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ನಿವರ್ತ್ಯನಿವರ್ತಕಭಾವಸ್ಯೈಕತ್ರ ವಿರೋಧಾತ್ ।

ಅತೋ ಯಾವನ್ನಿವರ್ತಕಂ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –

ಅವಸ್ಥಾನೇ ಚೇತಿ ।

ನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದ್ವೈತನಿವೃತ್ತೇರನಂತರಮಪಿ ನಿವರ್ತಕಾಂತರಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾವಸ್ಥಾನೇ ಚ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಾಂತರಸವ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಾದ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವನಿವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸ್ವಪರವಿರೋಧಿನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಂಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನ್ಮಾತಿರಿಕ್ತವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾತ್ ತಜ್ಜನ್ಮನಶ್ಚ ದ್ವೈತನಿಷೇಧೇನೈವೋಪಕ್ಷಯಾತ್ ಕ್ಷಣಾಂತರೇ ವಿಷಯಸ್ಫುರಣಜನನಾಯಾನವಸ್ಥಾನಾದಾರೋಪಿತಾತದ್ಧರ್ಮನಿವೃತ್ತ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಷೇಧಜನಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಜನ್ಮೈವ । ತೇನ ಸಮಾನಕಾಲೈವಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಬೀಜಭಾವೇತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತಂ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತೇ ಪ್ರತಿ ಬೀಜಭಾವಸ್ತಸ್ಯಾಶೇಷವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವರೂಪತ್ವಾದ್ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಧನಮೇಕಂ ಸಾಧಾರಣಮವಿಭಕ್ತಂ ಸುಷುಪ್ತಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯುಕ್ತಂ ಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಸತ್ತ್ವಮ್ ।

ಆತ್ಮನಿ ತು ಪ್ರಮಾಣೇನ ಗಮ್ಯಮಾನಾನಾಮಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಂ ನ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯುಜ್ಯತೇ ಮಾನವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಕಥಮಿತಿ ।

ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ ಯುಕ್ತಮಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿನಾಮಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ವಿಮತಮಸತ್ಯಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯಾಹ –

ಜ್ಞಸ್ವರೂಪೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾವಿಶೇಷೋಽವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತತ್ರ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿವೇತ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ಅಂತಃ ಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಮಿತರೇತರವ್ಯಭಿಚಾರೇ ನಿದರ್ಶನಂ ಸರ್ಪಧಾರಾದೀತಿ ।

ವಿಮತಂ ಸತ್ಯಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾದ್ರಜ್ಜ್ವಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ –

ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ –

ಸುಷುಪ್ತ ಇತಿ ।

ನ ತತ್ರ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣವ್ಯಾಪ್ತತಯಾ ಸಾಧಕಸ್ಫುರಣಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತೇ ಸಾಧಕಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಲೋಚನಯಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ತುರೀಯಸ್ಯೋಕ್ತಮ್, ತದೇವ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಮಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಸ್ಯೈವಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾದರ್ಶನಾದದೃಷ್ಟತ್ವಾದರ್ಥಕ್ರಿಯಾರಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ –

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯನೇನಾಗ್ರಹ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೈರಿತಿ ।

ಅಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮ್’(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಅಲಿಂಗಮಿತಿ ।

‘ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್’(ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗೋಪನ್ಯಾಸವಿರುದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಅನನುಮೇಯಮಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾವಿಷಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಮನೋವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾದೇವ ಶಬ್ದಾವಿಷಯತ್ವಂ, ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಸ್ತು ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಏಕಾತ್ಮೇತಿ ।

ಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥತಯಾಽಪಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –

ಅಥ ವೇತಿ ।

ಅಪರೋಕ್ಷಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ –

ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೇತಿ ।

‘ಯಚ್ಚಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಿಪೂರ್ಣತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ತಾವದಾತ್ಮೋಕ್ತಃ । ಸ ಚ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತಃ ಶ್ರುತಿಭ್ಯೋಽವಗತಸ್ತಮೇವೈಕರಸಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಾತ್ಮನೋಽವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತೀತಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿತ್ವಂ ಶ್ರುತಿತೋ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಶೇಷಣಾಂತರಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪರಿಹರನ್ನರ್ಥಭೇದಮಾಹ –

ಅಂತರಿತಿ ।

ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಧರ್ಮಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಂತಃಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಶಾಂತಂ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿರಹಿತಮವಿಕ್ರಿಯಂ ಕೂಟಸ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಿವಂ ಪರಿಶುದ್ಧಂ ಪರಮಾನಂದಬೋಧರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಯಸ್ಮಾದ್ ದ್ವೈತಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚತುರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ–

ಯತ ಇತಿ ।

ಅದ್ವೈತಮಿತ್ಯೇತದ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಭೇದೇತಿ ।

ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಚತುರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಪ್ರತೀಯಮಾನೇತಿ ।

ಚತುರ್ಥತುರೀಯಯೋರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ।

ತಸ್ಯೋಕ್ತವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಮಮ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಆತ್ಮನಿ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಾನಿ ನ ಪ್ರತಿಭಾಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಸ ವಿಜ್ಞೇಯ ಇತಿ।

ತದೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಪ್ರತೀಯಮಾನೇತಿ।

‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್’(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನೇನ ದರ್ಶಯತಿ –

ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರಿತಿ ।

ಆತ್ಮನ್ಯವ್ಯವಹಾರ್ಯೇ ಕುತೋ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೂತಪೂರ್ವಮವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಯಾ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಖ್ಯಾಽವಗತಿಸ್ತಯೇದಾನೀಮಪಿ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –

ಭೂತೇತಿ ।

ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಕಿಮಿತಿ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯವಿಭಾಗೋ ನ ಭವತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –

ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ।

ಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪನೀತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥