ಮಾಂಡೂಕ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಮಾಂಡೂಕ್ಯ)
 
ನಾತ್ಮಾನಂ ನ ಪರಂ ಚೈವ ನ ಸತ್ಯಂ ನಾಪಿ ಚಾನೃತಮ್ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಕಿಂಚನ ಸಂವೇತ್ತಿ ತುರ್ಯಂ ತತ್ಸರ್ವದೃಕ್ಸದಾ ॥ ೧೨ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಕಾರಣಬದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ತುರೀಯೇ ವಾ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣೌ ಬಂಧೌ ನ ಸಿಧ್ಯತ ಇತಿ ? ಯಸ್ಮಾತ್ — ಆತ್ಮಾನಮ್ , ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಬೀಜಪ್ರಸೂತಂ ವೇದ್ಯಂ ಬಾಹ್ಯಂ ದ್ವೈತಮ್ — ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ನ ಕಿಂಚನ ಸಂವೇತ್ತಿ, ಯಥಾ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ; ತತಶ್ಚಾಸೌ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣೇನ ತಮಸಾ ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಬೀಜಭೂತೇನ ಬದ್ಧೋ ಭವತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ತುರ್ಯಂ ತತ್ಸರ್ವದೃಕ್ಸದಾ ತುರೀಯಾದನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸರ್ವದಾ ಸದೈವ ಭವತಿ, ಸರ್ವಂ ಚ ತದ್ದೃಕ್ಚೇತಿ ಸರ್ವದೃಕ್ ; ತಸ್ಮಾನ್ನ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಂ ಬೀಜಮ್ । ತತ್ರ ತತ್ಪ್ರಸೂತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಸ್ಯಾಪ್ಯತ ಏವಾಭಾವಃ । ನ ಹಿ ಸವಿತರಿ ಸದಾಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕೇ ತದ್ವಿರುದ್ಧಮಪ್ರಕಾಶನಮನ್ಯಥಾಪ್ರಕಾಶನಂ ವಾ ಸಂಭವತಿ, ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥವಾ, ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಃ ಸರ್ವಭೂತಾವಸ್ಥಃ ಸರ್ವವಸ್ತುದೃಗಾಭಾಸಸ್ತುರೀಯ ಏವೇತಿ ಸರ್ವದೃಕ್ಸದಾ, ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ॥

ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾರಣಬದ್ಧತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –

ನಾಽಽತ್ಮಾನಮಿತಿ ।

ತುರೀಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಮಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –

ತುರ್ಯಮಿತಿ ।

ಶ್ಲೋಕವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ –

ಕಥಮಿತಿ ।

ವಾಶಬ್ದಾತ್ ಕಥಮಿತ್ಯಸ್ಯಾನುವೃತ್ತಿಃ ಸೂಚ್ಯತೇ ।

ಪ್ರಥಮಚೋದ್ಯೋತ್ತರತ್ವೇನ ಪಾದತ್ರಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಲಕ್ಷಣಮನಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅನೃತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮವಿದ್ಯಾಬೀಜಪ್ರಸೂತಮಿತಿ । ದ್ವೈತಂ ದ್ವಿತೀಯಮಸತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೈಧಮ್ಯೋದಾಹರಣಮ್ –

ಯಥೇತಿ ।

ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ವಿಭಾಗವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಫಲಮಾಹ –

ತತಶ್ಚೇತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತೇ ತಮಸಿ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಮನುಮಾನಂ ಸೂಚಯತಿ –

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಚೋದ್ಯಂ ಚತುರ್ಥಪಾದವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸದೈವ ತುರೀಯಾದನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ತುರೀಯಮೇವ ಸರ್ವಂ ತಚ್ಚ ಸದಾ ದೃಗ್ರೂಪಮಿತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ತತ್ರೇತಿ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಚಿದೇಕತಾನಂ ತುರೀಯಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತುರೀಯೇ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಯೋರಸಂಭವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಯತ್ತು ತುರೀಯಸ್ಯ ಸದಾ ದೃಗಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –

ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರಿತಿ ।

ಚತುರ್ಥಪಾದಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಯೋಜಯತಿ –

ಅಥ ವೇತಿ ।

ತತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ –

ನಾನ್ಯದಿತಿ ॥೧೨॥