మాణ్డూక్యోపనిషద్భాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (మాణ్డూక్య)
 
నాత్మానం న పరం చైవ న సత్యం నాపి చానృతమ్ ।
ప్రాజ్ఞః కిఞ్చన సంవేత్తి తుర్యం తత్సర్వదృక్సదా ॥ ౧౨ ॥
కథం పునః కారణబద్ధత్వం ప్రాజ్ఞస్య తురీయే వా తత్త్వాగ్రహణాన్యథాగ్రహణలక్షణౌ బన్ధౌ న సిధ్యత ఇతి ? యస్మాత్ — ఆత్మానమ్ , విలక్షణమ్ , అవిద్యాబీజప్రసూతం వేద్యం బాహ్యం ద్వైతమ్ — ప్రాజ్ఞో న కిఞ్చన సంవేత్తి, యథా విశ్వతైజసౌ ; తతశ్చాసౌ తత్త్వాగ్రహణేన తమసా అన్యథాగ్రహణబీజభూతేన బద్ధో భవతి । యస్మాత్ తుర్యం తత్సర్వదృక్సదా తురీయాదన్యస్యాభావాత్ సర్వదా సదైవ భవతి, సర్వం చ తద్దృక్చేతి సర్వదృక్ ; తస్మాన్న తత్త్వాగ్రహణలక్షణం బీజమ్ । తత్ర తత్ప్రసూతస్యాన్యథాగ్రహణస్యాప్యత ఎవాభావః । న హి సవితరి సదాప్రకాశాత్మకే తద్విరుద్ధమప్రకాశనమన్యథాప్రకాశనం వా సమ్భవతి, ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇతి శ్రుతేః । అథవా, జాగ్రత్స్వప్నయోః సర్వభూతావస్థః సర్వవస్తుదృగాభాసస్తురీయ ఎవేతి సర్వదృక్సదా, ‘నాన్యదతోఽస్తి ద్రష్టృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః ॥

ప్రాజ్ఞస్య కారణబద్ధత్వం సాధయతి –

నాఽఽత్మానమితి ।

తురీయస్య కార్యకారణాభ్యామసంస్పృష్టత్వం స్పష్టయతి –

తుర్యమితి ।

శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ –

కథమితి ।

వాశబ్దాత్ కథమిత్యస్యానువృత్తిః సూచ్యతే ।

ప్రథమచోద్యోత్తరత్వేన పాదత్రయం వ్యాచష్టే –

యస్మాదితి ।

విలక్షణమనాత్మానమితి యావత్ । అనృతమిత్యస్య వ్యాఖ్యానమవిద్యాబీజప్రసూతమితి । ద్వైతం ద్వితీయమసత్యమిత్యర్థః ।

వైధమ్యోదాహరణమ్ –

యథేతి ।

ప్రాజ్ఞస్య విభాగవిజ్ఞానాభావే ఫలమాహ –

తతశ్చేతి ।

యథోక్తే తమసి కార్యలిఙ్గమనుమానం సూచయతి –

అన్యథేతి ।

ద్వితీయం చోద్యం చతుర్థపాదవ్యాఖ్యానేన ప్రత్యాఖ్యాతి –

యస్మాదిత్యాదినా ।

సదైవ తురీయాదన్యస్యాభావాత్ తురీయమేవ సర్వం తచ్చ సదా దృగ్రూపమితి యస్మాత్ తస్మాదితి యోజనా । తత్రేతి పరిపూర్ణం చిదేకతానం తురీయం పరామృశ్యతే ।

అత ఎవేతి ।

కారణాభావే కార్యానుపపత్తేరిత్యర్థః ।

తురీయే తత్త్వాగ్రహణాన్యథాగ్రహణయోరసమ్భవం దృష్టాన్తేన సాధయతి –

న హీతి ।

యత్తు తురీయస్య సదా దృగాత్మత్వముక్తం తత్ర ప్రమాణమాహ –

న హి ద్రష్టురితి ।

చతుర్థపాదం ప్రకారాన్తరేణ యోజయతి –

అథ వేతి ।

తత్రాపి శ్రుతిమనుకూలయతి –

నాన్యదితి ॥౧౨॥