ಮಾಂಡೂಕ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಮಾಂಡೂಕ್ಯ)
 
ಅನಾದಿಮಾಯಯಾ ಸುಪ್ತೋ ಯದಾ ಜೀವಃ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ ।
ಅಜಮನಿದ್ರಮಸ್ವಪ್ನಮದ್ವೈತಂ ಬುಧ್ಯತೇ ತದಾ ॥ ೧೬ ॥
ಯೋಽಯಂ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವಃ, ಸಃ ಉಭಯಲಕ್ಷಣೇನ ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧರೂಪೇಣ ಬೀಜಾತ್ಮನಾ, ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣೇನ ಚಾನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಮಾಯಾಲಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಾಪೇನ, ಮಮಾಯಂ ಪಿತಾ ಪುತ್ರೋಽಯಂ ನಪ್ತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಗೃಹಂ ಪಶವಃ, ಅಹಮೇಷಾಂ ಸ್ವಾಮೀ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಕ್ಷಯಿತೋಽಹಮನೇನ ವರ್ಧಿತಶ್ಚಾನೇನ ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಾನ್ಸ್ವಪ್ನಾನ್ ಸ್ಥಾನದ್ವಯೇಽಪಿ ಪಶ್ಯನ್ಸುಪ್ತಃ, ಯದಾ ವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ತ್ವಾಭಿಜ್ಞೇನ ಪರಮಕಾರುಣಿಕೇನ ಗುರುಣಾ ‘ನಾಸ್ಯೇವಂ ತ್ವಂ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕಃ, ಕಿಂತು ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯಮಾನಃ, ತದೈವಂ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ನಾಸ್ಮಿನ್ಬಾಹ್ಯಮಾಭ್ಯಂತರಂ ವಾ ಜನ್ಮಾದಿಭಾವವಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ, ಅತಃ ಅಜಮ್ ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಸರ್ವಭಾವವಿಕಾರವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಭೂತಮ್ , ನಾಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯಾತಮೋಬೀಜಂ ನಿದ್ರಾ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಅನಿದ್ರಮ್ ; ಅನಿದ್ರಂ ಹಿ ತತ್ತುರೀಯಮ್ ; ಅತ ಏವ ಅಸ್ವಪ್ನಮ್ , ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಅನಿದ್ರಮಸ್ವಪ್ನಮ್ , ತಸ್ಮಾದಜಮ್ ಅದ್ವೈತಂ ತುರೀಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಬುಧ್ಯತೇ ತದಾ ॥

ಕದಾ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಬೋಧೋ ವಿಪರ್ಯಾಸಕ್ಷಯಹೇತುರ್ಭವತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –

ಅನಾದೀತಿ ।

ಪ್ರತಿಬುದ್ಧ್ಯಮಾನಂ ತತ್ತ್ವಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –

ಅಜಮಿತಿ ।

ಜೀವಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ –

ಯೋಽಯಮಿತಿ ।

ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನಃ ಸಂಸರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಜೀವಭಾವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಬದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಸ ಇತಿ ।

ಪರಮಾತ್ಮೋಭಯಲಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಾಪೇನ ಸುಪ್ತೋ ಜೀವೋ ಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ।

ಸ್ವಾಪಸ್ಯೋಭಯಲಕ್ಷಣತ್ವಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ –

ತತ್ತ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮಾಯಾಲಕ್ಷಣೇನೇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।

ಸುಪ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ –

ಮಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಾಪಪರಿಗೃಹೀತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಬೋಧನಾವಕಾಶೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ಯದೇತಿ ।

ಯದಾ ಸುಷುಪ್ತಸ್ತದಾ ಬುಧ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಪ್ರತಿಬೋಧಕಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –

ವೇದಾಂತಾರ್ಥೇತಿ ।

ಕಥಂ ಪ್ರತಿಬೋಧನಂ, ತದಾಹ –

ನಾಸೀತಿ ।

ಅನುಭೂಯಮಾನತ್ವಮೇವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯದೋಕ್ತವಿಶೇಷಣೇನ ಗುರುಣಾ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯಮಾನಃ ಶಿಷ್ಯಸ್ತದಾಽಸಾವೇವಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ತಮೇವ ಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ವಿಶದಯತಿ –

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಬೋಧ್ಯಾತ್ಮರೂಪಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಬಾಹ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮಾಂತರಂ ಕಾರಣಂ ತಚ್ಚೋಭಯಮಿಹ ನಾಸ್ತಿ । ತತೋ ಜನ್ಮಾದೇರ್ಭಾವವಿಕಾರಸ್ಯ ನಾತ್ರಾವಕಾಶಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವತಾರಿತಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಸಪ್ರಮಾಣಂ ಯೋಜಯತಿ –

ಸಬಾಹ್ಯೇತಿ ।

ಅಜತ್ವಾದೇವಾನಿದ್ರಂ ಕಾರ್ಯಾಭಾವೇ ಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅನಿದ್ರತ್ವಂ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಅಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಸಂಬಂಧವೈಧುರ್ಯಂ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।

ತತ್ತ್ವಮೇವಂಲಕ್ಷಣಮಸ್ತು, ಆತ್ಮನಃ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

??

ತದಾ ವಿಶಿಷ್ಟೇನಾಽಽಚಾರ್ಯೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಶಿಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಬೋಧನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೬॥