ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮವತ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಪ್ರಥಮಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –

ಕಥಮಿತಿ ।

ನ ವಯಮನುಮಾನಾವಷ್ಟಂಭಾದೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಾಮೋ ಯೇನ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವೋ ದೋಷಮಾವಹೇತ್ ।

ಕಿಂ ತು ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತನ್ನಿರ್ಣಯಸ್ತದ್ಧೀಹೇತುರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ತತ್ರ ಮೃತ್ಯುನಾ ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತ್ಯೋಮಿತ್ಯೇತದಿತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಮಿತ್ಯೇತದುಪದಿಷ್ಟಮ್ । ಸಮಾಹಿತೇನೋಂಕಾರೋಚ್ಚಾರಣೇ ಯಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ಫುರತಿ ತದೋಂಕಾರಸಾಮೀಪ್ಯಾದೇವ ಶಾಖಾಚಂದ್ರನ್ಯಾಯೇನೋಂಕಾರಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಯೇನ ಲಕ್ಷಣಯೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಹೇತುರಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ –

ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಿಷ್ಣುಬುದ್ಧಿವದೋಂಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯೋಪಸ್ಯಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ –

ಏತದಾಲಂಬನಮಿತಿ ।

ಕಿಂ ಚಾಯಮೋಂಕಾರೋ ಯದಾ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯತೇ ತದಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನೋಪಾಯತಾಮುಪಾರೋಹತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಪುನಃ ಶ್ರುತಿಮ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –

ಏತದ್ವಾ ಇತಿ ।

ಕಿಂ ಚ ಸಮಾಧಿನಿಷ್ಠೋ ಯದಾ ಓಮಿತ್ಯುಚ್ಚಾರ್ಯಾಽಽತ್ಮಾನಮನುಸಂಧತ್ತೇ ತದಾ ಸ್ಥೂಲಮಕಾರಮುಕಾರೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ತಂ ಚ ಕಾರಣೇ ಮಕಾರೇ ತಮಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತೀತೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹೃತ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠೋ ಭವತೀತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಂಕಾರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತೇತಿ ವಿಧಾಂತರೇಣಾಽಽಹ –

ಓಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।

ಕಿಂ ಚ ಯೋಽಯಂ ಸ್ಥಾಣುಃ ಸ ಪುಮಾನಿತಿವದ್ಯದೇತದೋಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸಮಾಹಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧ್ಯತೇ ।

ತಥಾ ಚ ಯುಕ್ತಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಓಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಕಿಂ ಚ ಸರ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಾದೋಂಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ತಥಾತ್ವಾದೇಕಲಕ್ಷಣತ್ವಾದನ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರೋಂಕಾರಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತರೇವೇತ್ಯಾಹ –

ಓಂಕಾರ ಏವೇತಿ ।

‘ಓಮಿತೀದಂ ಸರ್ವಮ್’(ತೈ. ಉ. ೧ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ನನು ಸ್ವಾನುಗತಪ್ರತಿಭಾಸೇ ಸನ್ಮಾತ್ರೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಂ, ನ ಪುನರೋಂಕಾರಸ್ಯ ತದಸ್ತ್ಯನನುಗಮಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –

ರಜ್ಜ್ವಾದಿರಿವೇತಿ ।

ಯಥಾ ರಜ್ಜುಃ ಶುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿರಧಿಷ್ಠಾನವಿಶೇಷಃ ಸರ್ಪೋ ರಜತಮಿತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಽಽಸ್ಪದೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಯಥೈಷ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ತಥೈವ ಪ್ರಾಣಾದಿರಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪೋ ಯಸ್ತದ್ವಿಷಯಃ ಸರ್ವೋ ವಾಕ್ಪ್ರಪಂಚೋ ಯಥೋಕ್ತೋಂಕಾರಮಾತ್ರಾತ್ಮಕಸ್ತದಾಸ್ಪದೋ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ಜಗತ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯಾನನುಗಮಃ । ಓಂಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ ಸಂತೃಣ್ಣೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಾಸ್ಪದತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವರ್ಥಜಾತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾಸ್ಪದತ್ವಾದೋಂಕಾರಾಸ್ಪದತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾಸ್ಪದದ್ವಯತ್ವಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –

ಸ ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮವಾಚಕತ್ವೇಽಪಿ ನಾಸ್ತ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಂ ತದ್ವಾಚಕಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್, ಪ್ರಾಣಾದೇರಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಭಿಧಾನವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ಓಂಕಾರೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ವಿಕಾರಃ ಸರ್ವೋ ವಾಗ್ವಿಶೇಷಃ, ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್’(ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಚ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್, ತೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದೇನ ವಾಚ್ಯಃ ಪ್ರಣಾದಿರಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪಃ ಸರ್ವಃ ಸ್ವಾಭಿಧಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತಿ; ತಚ್ಚಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ಮಕಮೋಂಕಾರವಿಕಾಪಭೂತಮೋಂಕಾರಾತಿರೇಕೇಣ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯೋಂಕಾರಮಾತ್ರಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ತದ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಾಭಾವೇ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥವಾಚಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರೇಕತ್ರ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತು ವಾಚ್ಯವಾಚಕವಿಭಾಗಶೂನ್ಯಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –

ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ತದಸ್ಯೇತಿ ।

ತದಿದಂ ವಿಕಾರಜಾತಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಬಂಧಿ ವಾಚಾ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಯಾ ತಂತ್ಯಾ ಪ್ರಸಾರಿತರಜ್ಜುತುಲ್ಯಯಾ ಸಿತಂ ಬದ್ಧಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯೇನಾರ್ಥಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಾವಪಿ ಕಥಮರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ಶಬ್ದವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಯಾಽಽಹ –

ನಾಮಭಿರಿತಿ ।

ಶಬ್ದವಿಶೇಷೈರ್ದಾಮಭಿರ್ದಾಮಸ್ಥಾನೀಯೈರ್ವಿಶೇಷರೂಪಮಪೀದಮರ್ಥಜಾತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –

ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।

ಇದಂ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ಮಕಮರ್ಥಜಾತಂ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೇಣ ನಾಮ್ನಾ ನೀಯತೇ ವ್ಯವಹಾರಪಥಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ತೇನ ನಾಮನೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದೇವಂ ವಾಗನುರಕ್ತಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವಾದ್ವಾಙ್ಮಾತ್ರಂ ಸರ್ವಮ್ । ವಾಗ್ಜಾತಂ ಚ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರಾನುವಿದ್ಧತ್ವಾದೋಂಕಾರಮಾತ್ರಮ್ । ಸ ಚೋಂಕಾರೋ ಲಕ್ಷಣಾದಿನಾಽಽತ್ಮಧೀಹೇತುರಿತ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಕರಣಾರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ’(ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತಿಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಪ್ರಥಮಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅರ್ಥಮುಪಪಾದ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮವತಾರಯತಿ –

ಅತ ಆಹೇತಿ ।

ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಯದಿದಮಿತಿ ।

ತದಿದಂ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರ ಏವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಅಭಿಧಾನಸ್ಯಾಭಿಧೇಯತಯಾ ವ್ಯಪಸ್ಥಿತಮರ್ಥಜಾತಮೋಂಕಾರ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಪೃಥಗಭಿಧಾನಭೇದಃ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –

ಅಭಿಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ವಾಚ್ಯಂ ವಾಚಕಂ ಚ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಥಗೇವ ಸ್ಥಾಸ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಪರಂ ಚೇತಿ ।

ಯದ್ಧಿ ಪರಂ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಚ್ಚೇದಮವಗಮ್ಯತೇ ತದಾ ಕಿಂಚಿದಭಿಧಾನಂ ತೇನೇದಮಭಿಧೇಯಮಿತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕೋಪಾಯಪೂರ್ವಕಮೇವ ತದಧಿಗಮೋಽಭಿಧೇಯಂ ಚ ಸ್ವಾಭಿಧಾನಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತತ್ಪುನರೋಂಕಾರಮಾತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ವಾಚಕಾಭಿನ್ನಂ ತನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯತ್ರ ತು ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತೀತೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ವಾಚ್ಯವಾಚಕವಿಭಾಗೋ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ತತ್ರ ನಾಸ್ತ್ಯೋಂಕಾರಮಾತ್ರತ್ವಮೋಂಕಾರೇಣ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತದಗಮಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಭೂತಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಕಾಲೇತಿ ।

ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಕಾಭೇದಾತ್ತಸ್ಯ ಚೋಂಕಾರಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೋ ನ್ಯಾಯಃ ।

ಕಾಲತ್ರಯಾತೀತಮೋಂಕಾರಾತಿರಿಕ್ತಂ ಜಡಂ ವಸ್ತು ನಾಸ್ತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಕಾರ್ಯಾಧಿಗಮ್ಯಮಿತಿ ।

ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಸಾಭಾಸಮಜ್ಞಾನಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ, ತನ್ನ ಕಾಲೇನ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ಕಾಲಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನೋ ನ ಪ್ರಾಗ್ಭಾವಿಕಾರಣಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಸೂತ್ರಮಾದಿಪದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ ತದಪಿ ನ ಕಾಲೇನ ಪರಿಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । “ಸ ಸಂವತ್ಸರೋಽಭವನ್ನ ಹ ಪುರಾ ತತಃ ಸಂವತ್ಸರ ಆಸ”(ಶ.ಬ್ರಾ. ೧೦।೬।೫।೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಕಾಲೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇಃ । ತದಪಿ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರಮಾತ್ರಂ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಕಾವ್ಯತಿರೇಕನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥