ద్వితీయపాదమతార్య వ్యాచష్టే –
స్వప్నేత్యాదినా ।
స్థానం పూర్వవత్ । ద్రష్టుర్మమాభిమానస్య విషయభూతమితి యావత్ ।
స్వప్నపదార్థం నిరూపయితుం తత్కారణం నిరూపయతి –
జగ్రదిత్యాదినా ।
తస్యాః స్వప్నాద్ వైధర్మ్యార్థం విశేషణమాహ –
అనేకేతి ।
అనేకాని వివిధాని సాధనాని కరణాని యస్యాః సా తథేతి యావత్ ।
విషయద్వారకమపి వైషమ్యం దర్శయతి –
బహిరితి ।
బాహ్యస్య శబ్దాదేర్విషయస్యావిద్యావివర్తత్వేన వస్తుతోఽభావాన్న తద్విషయత్వమపి యథోక్తప్రజ్ఞాయా వాస్తవం, కిం తు ప్రాతీతికమిత్యభిప్రేత్యోక్తమివేతి । న చ యథోక్తా ప్రజ్ఞా ప్రమాణసిద్ధా, తస్యా అనవస్థానాత్ ।
తేన సాక్షివేద్యా సేతి వివక్షిత్వాఽఽహ –
అవభాసమానేతి ।
ద్వైతతత్ప్రతిభాసయోర్వస్తుతోఽసత్త్వే హేతుం సూచయతి –
మనః స్పన్దనేతి ।
యథోక్తా ప్రజ్ఞా స్వానురూపాం వాసనాం స్వసమానాధారాముత్పాదయతీత్యాహ –
తథాభూతమితి ।
జాగ్రద్వాసనావాసితం మనో జాగరితవదవభాసతే స్వప్నద్రష్టురిత్యేష్టవ్యం మనస ఎవ వాసనావతః స్వప్నే విషయత్వాత్ అతిరిక్తవిషయాభావాదిత్యాహ –
తథా సంస్కృతమితి ।
జాగ్రద్వాసనావాసితం మనో జాగరితవద్భాతీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
చిత్రిత ఇతి ।
యథా పటశ్చిత్రితశ్చిత్రవద్భాతి తథా మనో జాగరితసంస్కృతం తద్వద్భాతీతి యుక్తమిత్యర్థః ।
స్వప్నస్య జాగరితాద్వైధర్మ్యం సూచయతి –
బాహ్యేతి ।
యథోక్తస్య మనసో జాగరితవదనేకధా ప్రతిభానే కారణాన్తరమాహ –
అవిద్యేతి ।
యదుక్తం స్వప్నస్య జాగరితజనితవాసనాజన్యత్వం తత్ర – బృహదారణ్యకశ్రుతిం ప్రమాణయతి –
తథా చేతి ।
అస్య లోకస్యేతి జాగరితోక్తిస్తస్య విశేషణం సర్వావదితి । సర్వా సాధనసమ్పత్తిరస్మిన్నస్తీతి సర్వవాన్ సర్వవానేవ సర్వావాన్, తస్య మాత్రా లేశో వాసనా తామపాదాయాపచ్ఛిద్య గృహీత్వా స్వపితి వాసనాప్రధానం స్వప్నమనుభవతీత్యర్థః ।
యత్తు స్వప్నరూపేణ పరిణతం మనః సాక్షిణో విషయో భవతీతి, తత్ర శ్రుత్యన్తరం దర్శయతి –
తథేతి ।
పరత్వం మనసస్తదుపాధిత్వాద్వాఽసాధారణకారణత్వాద్వా, దేవత్వం ద్యోతనాత్మకత్వాత్ తత్ మనో జ్యోతిరితి జ్యోతిః శబ్దాత్, తస్మిన్నేకీభవతి, స్వప్నే ద్రష్టా తత్ప్రధానో భవతీతి స్వప్నం ప్రకృత్యాత్ర స్వప్నే స్వప్రకాశో ద్రష్టా మహిమానం మనసో విభూతిం జ్ఞానజ్ఞేయపరిణామత్వలక్షణాం సాక్షాత్కారోతి । తథా చ మనసో విషయత్వాన్న తత్రాఽఽత్మగ్రాహకత్వశఙ్కేత్యర్థః ।
నను విశ్వస్య బాహ్యేన్ద్రియజన్యప్రజ్ఞాయాస్తైజసస్య మనోజన్యప్రజ్ఞాయాశ్చాన్తఃస్థత్వావిశేషాదన్తఃప్రజ్ఞత్వవిశేషణం న వ్యావర్తకమితి, తత్రాఽఽహ –
ఇన్ద్రియేతి ।
ఉపపాదితం తావద్విశ్వస్య బహిష్ప్రజ్ఞత్వం తైజసస్త్వన్తః ప్రజ్ఞో విజ్ఞాయతే బాహ్యానీన్ద్రియాణ్యపేక్ష్య మనసోఽన్తఃస్థత్వాత్ తత్పరిణామత్వాచ్చ స్వప్నప్రజ్ఞాయాస్తద్వానన్తఃప్రజ్ఞో యుజ్యతే । కిం చ మనఃస్వభావభూతా యా జాగరితవాసనా తద్రూపా స్వప్నప్రజ్ఞేతి యుక్తం తైజసస్యాన్తఃప్రజ్ఞత్వమిత్యర్థః ।
స్వప్నాభిమానినస్తేజోవికారత్వాభావాత్ కుతస్తైజసత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
విషయేతి ।
స్థూలో విషయో యస్యాం వాసనామాయ్యాం ప్రజ్ఞాయాం న జ్ఞాయతే తస్యాం విషయసంస్పర్శమన్తరేణ ప్రకాశమాత్రతయా స్థితాయామాశ్రయత్వేన భవతీతి స్వప్నద్రష్టా తైజసో వివక్షితః । తేజఃశబ్దేన యథోక్తవాసనామయ్యాః ప్రజ్ఞాయా నిర్దేశాదిత్యర్థః । నను విశ్వతైజసయోరవిశిష్టం ప్రవివిక్తభుగితి విశేషణమ్ । ప్రజ్ఞాయా భోజ్యత్వస్య తుల్యత్వాత్ । మైవమ్ । తస్యా భోజ్యత్వావిశేషేఽపి తస్యామవాన్తరభేదాత్ సవిషయత్వాద్విశ్వస్య భోజ్యా ప్రజ్ఞా స్థూలా లక్ష్యతే ।
తైజసే తు ప్రజ్ఞా విషయసంస్పర్శశూన్యా వాసనామాత్రరూపేతి వివిక్తో భోగః సిధ్యతీత్యాహ –
విశ్వస్యేతి ।
సప్తాఙ్గైకోనవింశతిముఖత్వమిత్యేతదన్యదిత్యుచ్యతే ॥౪॥