பாத³த்³வயமேவம் வ்யாக்²யாய த்ருதீயம் பாத³ம் வ்யாக்²யாஸ்யந் வ்யாக்²யாயமாநஶ்ருதௌ ந கஞ்சநேத்யாதி³விஶேஷணஸ்ய தாத்பர்யமாஹ –
த³ர்ஶநேதி ।
த³ர்ஶநஸ்ய ஸ்தூ²லவிஷயஸ்ய வ்ருத்திரத்ராஸ்தீதி ஜாக³ரிதம் த³ர்ஶநவ்ருத்திரித்யுச்யதே, ஸ்தூ²லவிஷயத³ர்ஶநாத³ந்யத்³த³ர்ஶநமத³ர்ஶநம் வாஸநாமாத்ரம் தஸ்ய வ்ருத்திரத்ராஸ்தீத்யத³ர்ஶநவ்ருத்தி: ஸ்வப்நஸ்தயோ: ஸுஷுப்தவதே³வ ஸ்வாபஸ்ய தத்த்வாக்³ரஹணஸ்ய துல்யத்வாத் ‘யத்ர ஸுப்த’ இத்யுக்தே தயோரபி ப்ரஸக்தௌ தத்³வ்யவச்சே²தே³ந ஸுஷுப்தஸ்யைவ க்³ரஹணார்த²ம் ‘யத்ர ஸுப்த’(ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) இத்யாதி³வாக்யே ‘ந கஞ்சநே’ த்யாதி³விஶேஷணம் । தத்³தி⁴ ஸ்தா²நத்³வயம் வ்யவச்சி²த்³ய ஸுஷுப்தமேவ க்³ராஹயதீத்யர்த²: ।
ந கஞ்சந ஸ்வப்நம் பஶ்யதீத்யநேநைவ விஶேஷணேந ஸ்தா²நத்³வயவ்யவச்சே²த³ஸம்ப⁴வாத்³ விஶேஷணாந்தரமகிஞ்சித்கரமித்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ –
அத² வேதி ।
தத்த்வாப்ரதிபோ³த⁴: ஸ்வாபஸ்தஸ்ய ஸ்தா²நத்ரயே(அ)பி துல்யத்வாஜ்ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நாப்⁴யாம் விப⁴ஜ்ய ஸுஷுப்தம் ஜ்ஞாபயிதும் விஶேஷணமித்யர்த²: ।
ஏகஸ்யைவ விஶேஷணஸ்ய வ்யவச்சே²த³கத்வஸம்ப⁴வாத³லம் விஶேஷணாப்⁴யாமித்யஸ்ய க: ஸமாதி⁴ரித்யாஶங்க்ய விஶேஷணயோர்விகல்பேந வ்யவச்சே²த³கத்வாந்நா(அ)நர்த²க்யமிதி மத்வா(அ)(அ)ஹ –
ந ஹீதி ।
யத்ரேத்யஸ்யாபேக்ஷிதார்த²ம் கத²யதி –
ததே³ததி³தி ।
அந்யதா²க்³ரஹணஶூந்யத்வம் காமஸம்ஸ்பர்ஶவிரஹிதத்வம் ச விஶேஷணாப்⁴யாம் விவக்ஷிதம் ।
கத²மஸ்ய ஸத்³விதீயஸ்யைகீபூ⁴தத்வவிஶேஷணமித்யாஶங்க்யாஹ –
ஸ்தா²நத்³வயேதி ।
ஜாக³ரிதம் ஸ்வப்நஶ்சேதி ஸ்தா²நத்³வயம் । தேந ப்ரவிப⁴க்தம் யத்³ த்³வைதம் ஸ்தூ²லம் ஸூக்ஷ்மம் ச தத்ஸர்வம் மந:ஸ்பந்தி³தமாத்ரமிதி வக்ஷ்யதே । தச்ச யதா² ஸ்வகீயரூபமாத்மநோ விப⁴க்தம் ததை²வ தஸ்யாத்யாகே³நாவ்யாக்ருதாக்²யம் காரணமாபந்நம் ஸ்வகீயஸர்வவிஸ்தாரஸஹிதம் காரணாத்மகம் ப⁴வதி । யதா²(அ)ஹர்நைஶேந தமஸா க்³ரஸ்தம் தமஸ்த்வேநைவ வ்யவஹ்ரியதே ததே²த³மபி கார்யஜாதம் காரணபா⁴வமாபந்நம் காரணமித்யேவ வ்யவஹ்ரியதே । தஸ்யாம் சாவஸ்தா²யாம் தது³பாதி⁴ராத்மைகீபூ⁴தவிஶேஷணபா⁴க்³ ப⁴வதீத்யர்த²: ।
ததா²(அ)பி காரணோபஹிதஸ்ய ப்ரஜ்ஞாநக⁴நவிஶேஷணமயுக்தம் நிருபாதி⁴கஸ்யைவ ததா² விஶேஷணஸம்ப⁴வாதி³த்யாஶங்க்யாஹ –
அத ஏவேதி ।
ஸர்வஸ்ய கார்யப்ரபஞ்சஸ்ய ஸமநஸ்கஸ்ய ஸுஷுப்தே காரணாத்மநா ஸ்தி²தத்வாதே³வேத்யர்த²: ।
ஸுஷுப்தாவஸ்தா²யாமுக்தப்ரஜ்ஞாநாநாமேகமூர்தித்வம் ந வாஸ்தவம், புநர்யதா²பூர்வவிபா⁴க³யோக்³யத்வாதி³தி மத்வோக்தம் –
இவேதி ।
ஸுஷுப்த்யவஸ்தா²யா: காரணாத்மகத்வாஜ்ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நப்ரஜ்ஞாநாநாம் தத்ரைகீபா⁴வாத் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நஶப்³த³வாச்யதேத்யுக்தமநுவத³தி –
ஸேயமிதி ।
உக்தமேவார்த²ம் த்³ருஷ்டாந்தேந பு³த்³தா⁴வாவிர்பா⁴வயதி –
யதே²த்யாதி³நா ।
ஏவகாரஸ்ய நாயோக³வ்யவச்சி²த்திரர்த²: ।
கிம் து அந்யயோக³வ்யவச்சி²த்திரித்யாஹ –
ஏவஶப்³தா³தி³தி ।
ப்ரஜ்ஞஸ்யா(அ)(அ)நந்த³விகாரத்வாபா⁴வே கத²மாநந்த³மயத்வவிஶேஷணமித்யாஶங்க்ய ஸ்வரூபஸுகா²பி⁴வ்யக்திப்ரதிப³ந்த⁴கது³:கா²பா⁴வாத் ப்ராசுர்யார்த²த்வம் மயடோ க்³ருஹீத்வா விஶேஷணோபபத்திம் த³ர்ஶயதி –
மநஸ இதி ।
மயட: ஸ்வரூபார்த²த்வாதா³நந்த³மயத்வமாநந்த³த்வமேவ கிம் ந ஸ்யாதி³த்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ –
நேத்யாதி³நா ।
ந ஹி ஸுஷுப்தே நிருபாதி⁴காநந்த³த்வம் ப்ராஜ்ஞஸ்யாப்⁴யுபக³ந்தும் ஶக்யம் தஸ்ய காரணோபஹிதத்வாத் । அந்யதா² முக்தத்வாத்புநருத்தா²நாயோகா³த் । தஸ்மாதா³நந்த³ப்ராசுர்யமேவாஸ்ய ஸ்வீகர்தும் யுக்தமித்யர்த²: ।
ஆநந்த³பு⁴கி³தி விஶேஷணம் ஸத்³ருஷ்டாந்தம் வ்யாசஷ்டே –
யதே²தி ।
ததா² ஸுஷுப்தோ(அ)பீதி ஶேஷ: ।
தா³ர்ஷ்டாந்திகம் விவ்ருணோதி –
அத்யந்தேதி ।
இயம் ஸ்தி²திரிதி ஸுஷுப்திருக்தா । அநேநேதி ப்ராஜ்ஞோக்தி: ।
ஸௌஷுப்தஸ்ய புருஷஸ்ய தஸ்யாமவஸ்தா²யாம் ஸ்வரூபபூ⁴தாநதிஶயாநந்தா³பி⁴வ்யக்திரஸ்தீத்யத்ர ப்ரமாணமாஹ –
ஏஷோ(அ)ஸ்யேதி ।
ப்ராஜ்ஞஸ்யைவ சேதோமுக² இதி விஶேஷணாந்தரம் தத்³வ்யாசஷ்டே –
ஸ்வப்நாதீ³தி ।
ஸ்வப்நோ ஜாக³ரிதம் சேதி ப்ரதிபோ³த⁴ஶப்³தி³தம் சேதஸ்தத்ப்ரதி த்³வாரபூ⁴தத்வம் த்³வாரபா⁴வேந ஸ்தி²தத்வம் । ந ஹி ஸ்வப்நஸ்ய ஜாக³ரிதஸ்ய வா ஸுஷுப்தத்³வாரமந்தரேண ஸம்ப⁴வோ(அ)ஸ்தி । தயோஸ்தத்கார்யத்வாத் । அத: ஸுஷுப்தாபி⁴மாநீ ப்ராஜ்ஞ: ஸ்தா²நத்³வயகாரணத்வாச்சேதோமுக²வ்யபதே³ஶபா⁴கி³த்யர்த²: । அத²வா ப்ராஜ்ஞஸ்ய ஸுஷுப்தாபி⁴மாநிந: ஸ்வப்நம் ஜாக³ரிதம் வா ப்ரதி க்ரமாக்ரமாப்⁴யாம் யதா³க³மநம் தத்ப்ரதி சைதந்யமேவ த்³வாரம் ।
ந ஹி தத்³ வ்யதிரேகேண கா(அ)பி சேஷ்டா ஸித்⁴யதீத்யபி⁴ப்ரேத்ய பக்ஷாந்தமாஹ –
போ³தே⁴த்யாதி³நா ।
பூ⁴தே ப⁴விஷ்யதி ச விஷயே ஜ்ஞாத்ருத்வம் ததா² ஸர்வஸ்மிந்நபி வர்தமாநே விஷயே ஜ்ஞாத்ருத்வமஸ்யைவேதி ப்ரகர்ஷேண ஜாநாதீதி ப்ரஜ்ஞ: । ப்ரஜ்ஞ ஏவ ப்ராஜ்ஞ: ।
ததே³வ ப்ராஜ்ஞபத³ம் வ்யுத்பாத³யதி –
பூ⁴தேதி ।
ஸுஷுப்தே ஸமஸ்தவிஶேஷவிஜ்ஞாநோபரமாத் குதோ ஜ்ஞாத்ருத்வமித்யாஶங்க்யாஹ –
ஸுஷுப்தோ(அ)பீதி ।
யத்³யபி ஸுஷுப்தஸ்தஸ்யாமவஸ்தா²யாம் ஸமஸ்தவிஶேஷவிஜ்ஞாநவிரஹிதோ ப⁴வதி ததா²பி பூ⁴தா நிஷ்பந்நா யா ஜாக³ரிதே ஸ்வப்நே ச ஸர்வவிஷயஜ்ஞாத்ருத்வலக்ஷணா க³திஸ்தயா ப்ரகர்ஷேண ஸர்வம் ஆஸமந்தாஜ்ஜாநாதீதி ப்ராஜ்ஞஶப்³த³வாச்யோ ப⁴வதீத்யர்த²: ।
தர்ஹி ப்ராஜ்ஞஶப்³த³ஸ்ய முக்²யார்த²த்வம் ந ஸித்⁴யதீத்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ –
அத²வேதி ।
அஸாதா⁴ரணமிதிவிஶேஷணத்³யோதிதமர்த²ம் ஸ்பு²டயதி –
இதரயோரிதி ।
ஆத்⁴யாத்மிகஸ்ய த்ருதீயபாத³ஸ்ய வ்யாக்²யாமுபஸம்ஹரதி –
ஸோ(அ)யமிதி ॥ 5॥