పాదత్రయే వ్యాఖ్యాతే వ్యాఖ్యేయత్వేన క్రమవశాత్ప్రాప్తం చతుర్థం పాదం వ్యాఖ్యాతుముత్తరగ్రన్థప్రవృత్తిరిత్యాహ –
చతుర్థ ఇతి ।
నను పాదత్రయవద్విధిముఖేనైవ చతుర్థః పాదోఽపి వ్యాఖ్యాయతామ్ కిమితి నిషేధముఖేన వ్యాఖ్యాయతే, తత్రాఽఽహ –
సర్వేతి ।
సర్వాణి శబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తాని షష్ఠీగుణాదీని, తైః శూన్యత్వాత్ తురీయస్య వాచ్యత్వాయోగాన్నిషేధద్వారైవ తన్నిర్దేశః సమ్భవతీత్యర్థః । సాక్షాద్వాచ్యత్వాభావం ద్యోతయితుం నిర్దిదిక్షతీత్యుక్తమ్ । యది చతుర్థం విధిముఖేన నిర్దేష్టుం న శక్యం తర్హి శూన్యమేవ తదాపద్యేత తన్నిషేధేనైవ నిర్దిశ్యమానత్వాత్ ।
తథావిధం నాస్త్యర్థవదితి శఙ్కతే –
శూన్యమేవేతి ।
న తురీయస్య శూన్యత్వమనుమాతుం యుక్తమ్ ।
విమతం సదధిష్ఠానం కల్పితత్వాత్ తథావిధరజతాదివదిత్యనుమానాత్తురీస్య సత్త్వసిద్ధేరిత్యుత్తరమాహ –
తన్నేతి ।
దృష్టాన్తం సాధయతి –
న హీతి ।
రజతాదీనాం సదనువిద్ధబుద్ధిబోధ్యత్వాదవస్త్వాస్పదత్వాయోగాత్ తద్వదేవ ప్రాణాదివికల్పానామపి నావస్త్వాస్పదత్వం సిధ్యతీత్యర్థః ।
యద్యధిష్ఠానత్వం తురీయస్యేష్టం తర్హి వాచ్యత్వమధిష్ఠానత్వాద్ ఘటాదివదితి ప్రక్రమభఙ్గః స్యాదితి చోదయతి –
ఎవం తర్హీతి ।
కిం ప్రాతిభాసికమధిష్ఠానత్వం హేతూకృతం కిం వా తాత్త్వికమ్ । నాఽఽద్యః । తస్య తాత్త్వికవాచ్యత్వాసాధకత్వాత్ । అతాత్త్వికే తు వాచ్యత్వే ప్రక్రమో న విరుధ్యేత ।
న ద్వితీయః, శుక్త్యాదిషు కల్పితరజతాదేరవస్తుత్వవత్ తురీయేఽపి కల్పితప్రణాదేరవస్తుత్వాత్ తత్ప్రతియోగికాధిష్ఠానత్వస్య తాత్త్వికత్వాయోగాదితి దూషయతి –
న ప్రాణాదీతి ।
కిం చ వాచ్యత్వే తురీయస్య నిరుచ్యమానే తత్ర శబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తం వక్తవ్యమ్ ।
తచ్చ షష్ఠీ వా రూఢిర్వా జాతిర్వా క్రియా వా గుణో వేతి వికల్ప్య ప్రథమం ప్రత్యాహ –
న హీతి ।
తురీయాతిరిక్తస్యావస్తుత్వాత్ తస్య తురీయస్య చ వస్తుభూతసమ్బన్ధాసిద్ధేర్విషయాభావే కుతః షష్ఠీత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతి –
నాపీతి ।
విశిష్టరూపేణ విషయత్వేఽపి స్వరూపేణ నిరుపాధికాత్మనా తదవిషయత్వాన్నాత్ర గవాదావివ రూఢిరవతరతీత్యర్థః ।
న తృతీయః, గవాదావివాద్వితీయే తురీయే సామాన్యవిశేషభావస్యాభిధాతుమయోగ్యత్వాదితి మత్వాఽఽహ –
గవాదివదితి ।
న చతుర్థః, పాచకాదావివాక్రియే తురీయే క్రియావత్త్వస్య శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తస్య వక్తుమయుక్తత్వాదిత్యాహ –
నాపి క్రియావత్త్వమితి ।
న పఞ్చమః ।
ఉత్పలాదౌ నీలాదిశబ్దవన్నిర్గుణే తురీయే గుణవత్త్వస్య శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తస్య వక్తుమయుక్తత్వాదిత్యాహ –
నాపీతి ।
తదేవం తురీయస్య వాచ్యత్వానుమానం శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తానుపలబ్ధిబాధితమితి ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
యది తృరీయస్య నాస్తి విశిష్టజాత్యాదిమత్త్వం తర్హి నరవిషాణాదిదృష్టేరివ తద్ దృష్టేరపి నిష్ఫలత్వమ్ ।
విశిష్టజాత్యాదిమతో రాజాదేరుపాసనస్య ఫలవత్త్వోపలమ్భాదితి శఙ్కతే –
శశవిషాణాదీతి ।
యథా శుక్తిరియమిత్యవగమే రజతాదివిషయతృష్ణా వ్యావర్తతే, తథా తురీయం బ్రహ్మాహమిత్యాత్మత్వేన తురీయస్య సాక్షాత్కారే సత్యనాత్మవిషయా తృష్ణా వ్యవచ్ఛిద్యతే ।
తదేవమాత్మత్వేన తురీయావగమస్య సర్వాకాఙ్క్షానివర్తకత్వాదనర్థకత్వశఙ్కా న యుక్తేతి పరిహరతి –
నేత్యాదినా ।
తురీయస్యాఽఽత్మత్వావగమే సతి సర్వానర్థేహేతుతృష్ణాదిదోషనివృత్తిలక్షణం ఫలముక్తం విద్వదనుభవేన సాధయతి –
న హీతి ।
నను తురీయమశేషవిశేషశూన్యం నాఽఽత్మత్వేనావగన్తుం శక్యతే తద్ధేత్వభావాదితి, తత్రాఽఽహ –
న చేతి ।
సర్వోపనిషదామిత్యుక్తమేవోదాహరణలేశేన దర్శయతి –
తత్త్వమసీతి ।
నిషేధముఖేనైవ తురీయస్య ప్రతిపాదనం న విధిముఖేనేత్యుపపాద్య వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
సోఽయమిత్యాదినా ।
బీజాఙ్కురస్థానీయం మిథో హేతుహేతుమద్భావేన వ్యవస్థితమిత్యర్థః । అబీజాత్మకం కార్యకారణవినిర్ముక్తమితి ।
తత్ర హేతుం సూచయతి –
పరమార్థేతి ।
తస్య విధిముఖేన నిర్దేశానుపపత్తిం ప్రాగుక్తామభిప్రేత్యాఽఽహ –
సర్పాదీతి ।
కిముత్తరేణ గ్రన్థేన తురీయం ప్రతిపాద్యతే, కిం వా తస్య స్థానత్రయవైలక్షణ్యం వివక్ష్యతే । ప్రథమే ప్రతిపాదకస్య విధానావ్యతిరేకాదన్యనిషేధానర్థక్యమ్ । ద్వితీయేఽపి తదానర్థక్యమాపద్యేత ।
అనుక్త్యైవోక్తాదన్యత్వసిద్ధేరితి మన్వానః శఙ్కతే –
నన్వితి ।
న తావత్తురీయం విధిముఖేన బోధ్యమ్ । తస్య స్వప్రకాశత్వాత్ తస్మిన్ ప్రకాశాద్యనుదయాత్ । తథాపి సమారోపితవిశ్వాదిరూపేణ ప్రతిపన్నం తన్నిషేధేన బోధ్యతే । తదనిషేధే తస్య యథావదప్రథనాత్ ।
అతో న నిషేధానర్థక్యమితి పరిహరతి –
న, సర్పాదీతి ।
తురీయస్య పాదత్రయవిలక్షణస్యార్థాదేవ సిద్ధావపి జీవాత్మనః స్థానత్రయవిశిష్టస్య తురీయం బ్రహ్మస్వరూపమితి నోపదేశమన్తరేణ సిద్ధ్యతీతి తురీయగ్రన్థోఽర్థవానిత్యర్థః।
యథా విధిముఖేన ప్రవృత్తేన తత్త్వమసీతి వాక్యేన స్థానత్రయసాక్షిణస్త్వంపదలక్ష్యస్య తత్పదక్ష్యబ్రహ్మతా లక్షణయా బోధ్యతే, తథా నిషేధశాస్త్రేణాపి తాత్పర్యవృత్త్యా జీవస్య తురీయబ్రహ్మత్వం ప్రతిపాదయితుం దృష్టాన్తమాహ –
తత్త్వమసీతి ।
నను స్థానత్రయవిశిష్టస్యాఽఽత్మనో నైవ తురీయాత్మత్వం తురీయగ్రన్థేన ప్రతిపాద్యతే ।
తురీయస్య విశిష్టాద్విలక్షణత్వేనాత్యాన్తభిన్నత్వాత్, తత్రాఽఽహ –
యది హీతి ।
ప్రాతిభాసికవైలక్షణ్యేఽపి విశిష్టోపలక్ష్యయోరాత్యన్తికవైలక్షణ్యాభావాన్న తాత్త్వికం తురీయస్య విశిష్టాదన్యత్వమ్ । అన్యథాఽత్యన్తభిన్నయోర్మిథః సంస్పర్శవిరహిణోరుపాయోపేయభావాయోగాత్ తురీయప్రతిపత్తౌ విశిష్టస్య ద్వారత్వాభావాదన్యస్య చ తత్ప్రతిపత్తిద్వారస్యాదర్శనాత్ తురీయాప్రతిపత్తిరేవ స్యాదిత్యర్థః ।
శాస్త్రాత్ తత్ప్రతిపత్తిః స్యాదితి చేన్నేత్యాహ –
శాస్త్రేతి ।
తద్ విశిష్టరూపమనూద్య విశేషణాంశాపోహేన తస్య తురీయత్వముపదిశతి । భేదే చాఽఽత్యన్తికే తదానర్థక్యాన్న శాస్త్రాత్ తత్ప్రతిపత్తిరిత్యర్థః ।
మా తర్హి తురీయప్రతిపత్తిర్భూదితి చేత్, తత్రాఽఽహ –
శూన్యేతి ।
విశిష్టయైవ ప్రతిపత్త్యా తురీయస్యాప్రతిపత్తౌ ప్రతిపన్నస్య విశ్వాదేర్విశిష్టస్య ప్రత్యుదస్తత్వాదన్యస్య చాప్రతిపన్నత్వాన్నైరాత్మ్యధీరేవాఽఽపద్యేతేత్యర్థః । భేదపక్షశ్చేద్ యథోక్తదోషవశాన్న సమ్భవతి, తర్హి మా భూత్ ।
అభేదపక్షోఽపి కథం నిర్వహతీతి చేత్, తత్ర కిం ఫలం పర్యనుయుజ్యతే కిం వా ప్రమాణాన్తరమథ వా సాధనాన్తరమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి –
రజ్జురివేతి ।
యథా రజ్జురధిష్ఠానభూతా సర్పధారాదిభిర్వికల్ప్యతే తథైక ఎవాఽఽత్మా స్థానత్రయేఽపి యదాఽన్తఃప్రజ్ఞత్వాదినా వికల్ప్యమానో బహుధా భాసతే తదా తదనువాదేనాన్తఃప్రజ్ఞత్వాదిప్రతిషేధజనితం యత్ప్రమాణరూపవిజ్ఞానం తదుత్పత్తిసమానకాలమేవాఽఽత్మన్యనర్థనివృత్తిరూపం ఫలం సిద్ధమితి న ఫలపర్యనుయోగోఽవకాశవానిత్యర్థః ।
శబ్దస్య సంసృష్టపరోక్షజ్ఞానహేతోరసంసృష్టాపరోక్షజ్ఞానహేతుత్వాయోగాత్ తురీయజ్ఞానే ప్రమాణాన్తరమేష్టవ్యమితి పక్షం ప్రత్యాహ –
తురీయేతి ।
తస్య హి సాక్షాత్కారే న శబ్దాతిరిక్తం ప్రమాణమన్వేష్యమ్ । శబ్దస్య విషయానుసారేణ ప్రమాహేతుత్వాత్ । విషయస్య తురీయస్యాసంసృష్టాపరోక్షత్వాదిత్యర్థః ।
తురీయసాక్షాత్కారే ప్రసంఖ్యానాఖ్యం సాధనాన్తరమేష్టవ్యమితి పక్షం ప్రతిక్షిపతి –
సాధనాన్తరం వేతి ।
ప్రసంఖ్యానస్యాప్రమాణత్వాన్న ప్రమారూపసాక్షాత్కారం ప్రతి హేతుతేతి భావః ।
యథా రజ్జురియం సర్పో నేతి వివేకధీసముదయదశాయామేవ రజ్జ్వాం సర్పనివృత్తిఫలే సిద్ధే రజ్జుసాక్షాత్కారస్య ఫలాన్తరం ప్రమాణాన్తరం సాధనాన్తరం వా న మృగ్యతే క్లృప్తత్వాత్తథేహాపీత్యాహ –
రజ్జ్వితి ।
విషయగతం ప్రాకట్యం ప్రమాణఫలం నాధ్యస్తనివృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యోషామితి ।
స్వవిషయాజ్ఞానాపనయనాయ ప్రవృత్తా ప్రమాణక్రియా స్వవిషయే భావరూపమతిశయమాధత్తే చేదపనయార్థక్రియాత్వావిశేషాచ్ఛిదిరపి చ్ఛేద్యసంయోగాపనయనాతిరిక్తమతిశయమాదధ్యాత్ । న చ సంయోగవినాశాతిరిక్తే విభాగే సమ్ప్రతిపత్తిరస్తి । ప్రాకట్యస్య చ ప్రకాశత్వే జ్ఞానవన్నార్థనిష్ఠత్వమప్రకాశత్వే తేనార్థేన నార్థోఽస్తీతి భావః ।
అజ్ఞాననివర్తకమేవ ప్రమాణమితి పక్షే విషయస్ఫురణే కారణాభావాద్విషయసంవేదనం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యదేతి ।
ఘటో హి తమసా సమావృతో వ్యవహారాయోగ్యస్తిష్ఠతి, తస్య తమసో నిష్క్రమ్య వ్యవహారయోగ్యత్వాపాదనే ప్రత్యక్షాదిప్రమాణం ప్రవర్తతే । తచ్చానుపాదిత్సితస్యానిష్టస్యాప్రమేయస్య తమసో నివృత్తిలక్షణే యదా పర్యవస్యతి తదా ఘటసంవేదనమార్థికం ప్రమాణఫలం న భవతి । యథా ఛిదిక్రియా ఛేద్యస్య తరోరవయవయోర్మిథః సంయోగనిరసనే ప్రవృత్తా సతీ తయోరేవ చ్ఛేద్యావయవయోర్దైధీభావే ఫలే పర్యవస్యతి, న త్వన్యతరావయవేఽపి చ్ఛిదిర్వ్యాప్రియతే । తథేహాపి తమోనివృత్తౌ ప్రమాణం నిర్వృణోతి ఘటస్ఫురణం త్వార్థికమ్ । న చ తస్య స్థాయిత్వమభివ్యఞ్జకప్రమాతృవ్యాపారస్యాస్థిరత్వాదిత్యర్థః ।
కిం చ ఘటాదేర్జడస్య సంవిదపేక్షత్వాత్ తత్ర సంవిదో మానఫలత్వేఽపి నాఽఽత్మన్యజడే సంవిదేకతానే మానస్యాఽఽరోపితధర్మనివర్తకత్వమన్తరేణ సంవిజ్జనకత్వవ్యాపారః సమ్భవతీత్యాహ –
న చేతి ।
తురీయాత్మని సంవేదనజననవ్యాపారో న ప్రమాణస్య ప్రకల్ప్యతే । తస్య సంవిదాత్మకత్వాదారోపితనివృత్తివ్యతిరేకేణ మానజన్యఫలసంవిదనపేక్షత్వాదిత్యుక్తమ్ ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
అన్తఃప్రజ్ఞత్వాదీతి ।
ఆశ్రయాభావేనాఽఽశ్రితప్రమాణాభావాదనన్తరక్షణే తస్య వ్యాపారానుపపత్తిరిత్యత్ర వాక్యశేషమనుకూలయతి –
తథా చేతి ।
కిం చ జ్ఞానాధీనద్వైతనివృత్త్యవచ్ఛిన్నక్షణాతిరేకేణ న క్షణాన్తరే జ్ఞానం స్థాతుం పారయతి, న చాస్థిరం జ్ఞానం వ్యాపారాయ పర్యాప్తమ్ ।
తథా చ జ్ఞానస్య ద్వైతనివృత్తివ్యతిరేకేణ నాఽఽత్మని వ్యాపారోఽస్తీత్యాహ –
జ్ఞానస్యేతి ।
నను జ్ఞానం ద్వైతనివర్తకమపి న స్వాత్మానం నివర్తయతి । నివర్త్యనివర్తకభావస్యైకత్ర విరోధాత్ ।
అతో యావన్నివర్తకం స్థాస్యతి, తత్రాఽఽహ –
అవస్థానే చేతి ।
నివర్తకస్య జ్ఞానస్య ద్వైతనివృత్తేరనన్తరమపి నివర్తకాన్తరమపేక్ష్యావస్థానే చ తస్య తస్య నివర్తకాన్తరసవ్యపేక్షత్వాదాద్యస్యాపి విజ్ఞానస్య నివర్తకత్వాసిద్ధిః । న చ జ్ఞానస్య స్వనివర్తకత్వానుపపత్తిః స్వపరవిరోధినాం భావానాం బహులముపలమ్భాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య జన్మాతిరిక్తవ్యాపారాభావాత్ తజ్జన్మనశ్చ ద్వైతనిషేధేనైవోపక్షయాత్ క్షణాన్తరే విషయస్ఫురణజననాయానవస్థానాదారోపితాతద్ధర్మనివృత్త్యైవ జ్ఞానం పర్యవసితమిత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ప్రతిషేధజనితం విజ్ఞానమేవ ప్రమాణమ్ । తస్య వ్యాపారో జన్మైవ । తేన సమానకాలైవానర్థనివృత్తిరితి యోజనా ।
తత్ర హేతుమాహ –
బీజభావేతి ।
సుషుప్తం హి స్వప్నజాగరితే ప్రతి బీజభావస్తస్యాశేషవిశేషవిజ్ఞానాభావరూపత్వాద్ విశేషవిజ్ఞానానాం సర్వేషాం ధనమేకం సాధారణమవిభక్తం సుషుప్తమితి తత్ప్రతిషేధో నేత్యాదినా సమ్భవతీత్యర్థః । యుక్తం సర్పాదీనాం రజ్జ్వాదౌ భ్రాన్తిప్రతిపన్నానాం ప్రతిషేధాదసత్త్వమ్ ।
ఆత్మని తు ప్రమాణేన గమ్యమానానామన్తఃప్రజ్ఞత్వాదీనాం న ప్రతిషేధో యుజ్యతే మానవిరోధాదితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
ప్రామాణికత్వస్యాసిద్ధత్వాద్ యుక్తమన్తఃప్రజ్ఞత్వాదినామసత్యత్వమితి పరిహరతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
విమతమసత్యం వ్యభిచారిత్వాత్ సంప్రతిపన్నవదిత్యాహ –
జ్ఞస్వరూపేతి ।
తస్యావిశేషోఽవ్యభిచారస్తత్ర రజ్జ్వాదావివేత్యుదాహరణమ్ । అన్తః ప్రజ్ఞత్వాదీనామితరేతరవ్యభిచారే నిదర్శనం సర్పధారాదీతి ।
విమతం సత్యమవ్యభిచారిత్వాద్రజ్జ్వాదివదిత్యాహ –
సర్వత్రేతి ।
తస్య చ సత్యత్వే సర్వకల్పనాధిష్ఠానత్వసిద్ధిరితి భావః ।
అవ్యభిచారిత్వహేతోరసిద్ధిం శఙ్కతే –
సుషుప్త ఇతి ।
న తత్ర చైతన్యస్య వ్యభిచారః సుషుప్తస్య స్ఫురణవ్యాప్తతయా సాధకస్ఫురణస్యావశ్యకత్వాదిత్యాహ –
న సుషుప్తస్యేతి ।
సుషుప్తే సాధకస్ఫురణస్య సత్త్వే ప్రమాణమాహ –
న హీతి ।
నిషేధశాస్త్రాలోచనయా నిర్విశేషత్వం తురీయస్యోక్తమ్, తదేవ హేతూకృత్య జ్ఞానేన్ద్రియావిషయత్వమాహ –
అత ఎవేతి ।
దృష్టస్యైవార్థక్రియాదర్శనాదదృష్టత్వాదర్థక్రియారాహిత్యమితి విశేషణాన్తరమాహ –
యస్మాదితి ।
అదృష్టమిత్యనేనాగ్రహ్యమిత్యస్య పౌనరుక్త్యం పరిహరతి –
కర్మేన్ద్రియైరితి ।
అలక్షణమిత్యయుక్తమ్ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తమ్’(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిలక్షణోపలమ్భాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అలిఙ్గమితి ।
‘కో హ్యేవాన్యాత్ కః ప్రాణ్యాత్’(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిలిఙ్గోపన్యాసవిరుద్ధమేతదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అననుమేయమితి ।
ప్రత్యక్షానుమానావిషయత్వప్రయుక్తం విశేషణాన్తరమాహ –
అత ఎవేతి ।
మనోవిషయత్వాభావాదేవ శబ్దావిషయత్వం, శబ్దప్రవృత్తేస్తత్ప్రవృత్తిపూర్వకత్వాదిత్యాహ –
అత ఎవేతి ।
తర్హి యథోక్తం వస్తు నాస్త్యేవ ప్రమాణాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎకాత్మేతి ।
పరోక్షార్థవిషయతయా విశేషణం వ్యాఖ్యాయాపరోక్షార్థతయాఽపి వ్యాకరోతి –
అథ వేతి ।
అపరోక్షాత్మప్రత్యయస్యాఽఽత్మని ప్రమాణత్వే బృహదారణ్యకశ్రుతిముదాహరతి –
ఆత్మేత్యేవేతి ।
‘యచ్చాప్నోతి’ ఇత్యాదినా పరిపూర్ణత్వాదిలక్షణస్తావదాత్మోక్తః । స చ వాఙ్మనసాతీతః శ్రుతిభ్యోఽవగతస్తమేవైకరసం పరమాత్మానం ప్రత్యక్త్వేన గృహీత్వా తన్నిష్ఠస్తిష్ఠతీత్యాత్మనోఽవస్థాత్రయాతీతస్య తురీయస్యాపరోక్షనిత్యదృష్టిత్వం శ్రుతితో దృష్టమిత్యర్థః ।
విశేషణాన్తరస్య పునరుక్తిం పరిహరన్నర్థభేదమాహ –
అన్తరితి ।
స్థానిధర్మస్య స్థానధర్మస్య చ ప్రతిషేధోఽన్తఃశబ్దేన పరామృశ్యతే । శాన్తం రాగద్వేషాదిరహితమవిక్రియం కూటస్థమిత్యర్థః । శివం పరిశుద్ధం పరమానన్దబోధరూపమితి యావత్ ।
యస్మాద్ ద్వైతాభావోపలక్షితం తస్మాచ్చతుర్థమిత్యాహ–
యత ఇతి ।
అద్వైతమిత్యేతద్ వ్యాచష్టే –
భేదేతి ।
సఙ్ఖ్యావిశేషవిషయత్వాభావే కథం చతుర్థత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ప్రతీయమానేతి ।
చతుర్థతురీయయోర్వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయత్వేనాపౌనరుక్త్యమ్ ।
తస్యోక్తవిశేషణత్వేఽపి మమ కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స ఆత్మేతి ।
ఆత్మని యథోక్తవిశేషణాని న ప్రతిభాన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స విజ్ఞేయ ఇతి।
తదేవ వ్యాచష్టే –
ప్రతీయమానేతి।
‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాత్’(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాదివాక్యాని ప్రతీకోపాదానేన దర్శయతి –
న హి ద్రష్టురితి ।
ఆత్మన్యవ్యవహార్యే కుతో విజ్ఞేయత్వమిత్యాశఙ్క్య భూతపూర్వమవిద్యావస్థాయాం యా జ్ఞేయత్వాఖ్యాఽవగతిస్తయేదానీమపి విజ్ఞేయత్వముక్తమిత్యాహ –
భూతేతి ।
విద్యావస్థాయామేవ కిమితి జ్ఞాతృజ్ఞానజ్ఞేయవిభాగో న భవతి, తత్రాఽఽహ –
జ్ఞాత ఇతి ।
జ్ఞానేన తత్కారణస్యాజ్ఞానస్యాపనీతత్వాదిత్యర్థః ॥౭॥