ఉపనిషదః కర్మకాణ్డేన నియతపౌర్వాపర్యసూచితం సమ్బన్ధం విశిష్య ఖ్యాపయితుం కర్మకాణ్డార్థే కీర్తయతి —

నిత్యానీతి ।

పూర్వస్మిన్గ్రన్థే నిత్యాని కర్మాణి సఞ్చితదురితక్షయార్థత్వేనాధిగతాని ; తైశ్చ నిత్యైరిహ జన్మని జన్మాన్తరేషు వానుష్ఠితైః క్షీణపాపస్య శుద్ధాన్తఃకరణస్య కర్మానుష్ఠానప్రయోజకావిద్యాకామపరిహారద్వారా ముక్తిసిద్ధయే ఇదానీమ్ ఉపనిషది బ్రహ్మవిద్యా ప్రస్తూయతే నిరూప్యత ఇత్యర్థః । తథా చ కర్మణాం బ్రహ్మవిద్యాం ప్రతి చిత్తశుద్ధిద్వారా సాధనత్వాత్తత్ప్రతిపాదకయోరపి కర్మకాణ్డోపనిషదోః సాధ్యసాధనభావః సమ్బన్ధ ఇత్యర్థః ।

నను కర్మకాణ్డస్య చేత్పాపక్షయద్వారా విద్యాయాం వినియోగః, తర్హి పశుస్వర్గాదిసాధనభూతానాం కామ్యకర్మణాం తత్రోక్తిరసఙ్గతా తేషాం విద్యాసాధనత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —

కామ్యాని చేతి ।

అయం భావః - కామ్యానాం ఫలార్థత్వేఽపి ఫలాభిసన్ధిం వినా కృతానాం తేషాం విద్యాసాధనత్వమప్యస్త్యేవ, వివిదిషావాక్యేన నిత్యకామ్యసాధారణ్యేన కర్మణాం విధ్యాయాం వినియుక్తత్వాత్ ‘అనాశ్రితః కర్మఫలమ్’ ఇత్యాదిస్మృతిష్వపి తథోక్తత్వాచ్చ ; కర్మకాణ్డే ఫలార్థినాం కామ్యకర్మవిధానమపి విద్యోపయోగ్యేవేతి ।

కర్మోపాదానహేతుపరిహారాయేత్యత్ర నిర్దిష్టః కర్మప్రవృత్తిహేతుః క ఇతి జిజ్ఞాసాయామాహ —

కర్మహేతురితి ।

అత్ర యద్యప్యవిద్యాపి కర్మోపాదానహేతుః, తథా చ వక్ష్యతి - ‘తస్మాదవిద్యాదికర్మోపాదానహేతునివృత్తౌ’ ఇతి, తథాప్యవిద్యాయాః కామద్వారా కర్మహేతుత్వాత్కామో హేతురిత్యుక్తమ్ । కామస్యైవ ప్రాధాన్యేన కర్మహేతుత్వం భగవతా వ్యాసేనాప్యుక్తమ్ - ‘యద్యద్ధి కురుతే జన్తుస్తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్’ ఇతి ।

కామస్య కర్మహేతుత్వేఽన్వయవ్యతిరేకౌ ప్రమాణయతి —

ప్రవర్తకత్వాదితి ।

కామే సతి ప్రాణినాం ప్రవృత్తిదర్శనాదిత్యర్థః ।

ఆప్తకామానాం హీతి ।

అనుపపత్తిపదమభావపరమ్ । తతశ్చ ఆప్తకామానాం ప్రాప్తస్వరూపానన్దానాం స్వాత్మని స్వరూపానన్దేఽవస్థానాద్ధేతోః కామాభావే ప్రవృత్త్యభావదర్శనాద్ ఇత్యర్థః । తేషాం ప్రవృత్త్యభావః ప్రసిద్ధ ఇతి హి-శబ్దార్థః ।

నన్వాప్తకామత్వే కో హేతుః ? తత్రాహ —

ఆత్మకామత్వే చేతి ।

ఆత్మైవ కామ ఆనన్దో యస్య సాక్షాత్కృతః స ఆత్మకామః, తస్య భావ ఆత్మకామత్వమ్ , తస్మిన్సత్యాప్తకామతా భవతీత్యర్థః ।

నను బ్రహ్మవిద్యైవాప్తకామతాహేతుః నాత్మానన్దసాక్షాత్కారవత్త్వమ్ ; తత్రాహ —

ఆత్మా చ బ్రహ్మేతి ।

‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇతి శ్రుతేరితి భావః ।

బ్రహ్మవిద ఆత్మానన్దప్రాప్తౌ మానమాహ —

తద్విదో హీతి ।

హి యస్మాత్పరస్య స్వరూపానన్దస్య ప్రాప్తిం బ్రహ్మవిదః ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇతి శ్రుతిర్వక్ష్యతి, తస్మాద్బ్రహ్మవిదాప్తకామ ఇత్యర్థః ।

నన్వాత్మానన్దస్య నిత్యప్రాప్తత్వాద్విద్యయా తత్ప్రాప్తిశ్రుతిరనుపపన్నా ; నేత్యాహ —

అత ఇతి ।

ఆత్మస్వరూపత్వేఽప్యవిద్యావృతత్వాద్విద్యయా తదావరణనివృత్తౌ స్వాత్మానన్దే యదభేదేనావస్థానం తదత్ర పరప్రాప్తిర్వివక్షితా ; అతో న విద్యావైయర్థ్యశఙ్కేతి భావః ।

బ్రహ్మవిదః పరప్రాప్తావేవాన్యదపి వాక్యద్వయం పఠతి —

అభయమితి ।

బ్రహ్మణ్యభయం యథా భవతి తథా ప్రతిష్ఠాం స్వాత్మభావేనావస్థానం యదా విన్దతే తదైవాభయం గతో భవతీత్యర్థః । ఆనన్దమయం పరమాత్మానముపసఙ్క్రామతి ప్రాప్నోతీత్యర్థః । ఇదం చ వృత్తికారమతాభిప్రాయేణోదాహృతమ్ , స్వమతే ఆనన్దమయస్య జీవత్వాదితి బోధ్యమ్ ॥

నను జీవస్య శరీరేఽవస్థానం బన్ధహేతుః, ‘న హ వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తి’ ఇతి శ్రుతేః ; ఆత్యన్తికేన శరీరసమ్బన్ధాభావేన యుక్తే స్వస్వరూపేఽవస్థానం మోక్షః, ‘అశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః’ ఇతి శ్రుతేః ; స చాత్యన్తికః శరీరసమ్బన్ధాభావో బ్రహ్మాత్మైకత్వవిద్యాం వినా కర్మభిరేవ సిధ్యతి, కిం విద్యయేతి మీమాంసకః శఙ్కతే —

కామ్యేతి ।

కామ్యం కర్మ దేవాదిశరీరహేతుః, ప్రతిషిద్ధం కర్మ తిర్యగాదిశరీరహేతుః, నిత్యనైమిత్తికాననుష్ఠానం ప్రత్యవాయోత్పాదనద్వారా నారక్యాదిజన్మహేతుః । తథా చ ముముక్షుణా సర్వాత్మనా కామ్యప్రతిషిద్ధయోరనారమ్భాత్సమ్యఙ్నిత్యనైమిత్తికానుష్ఠానేన ప్రత్యవాయానుత్పాదాచ్చ న భావిజన్మప్రాప్తిః, ఆరబ్ధఫలయోశ్చ పుణ్యపాపయోరుపభోగేనైవ నాశాన్న తతోఽపి భావిజన్మప్రాప్తిశఙ్కా ; తథా చ విద్యాసమ్పాదనయత్నం వినా ముముక్షోరేవం వర్తమానస్యాత్యన్తికశరీరసమ్బన్ధాభావశబ్దితః స్వాత్మన్యేవావస్థానలక్షణో మోక్షః సిధ్యతీత్యర్థః । అత్ర చ శరీరసమ్బన్ధస్య కర్మనిమిత్తకత్వాత్ ‘నిమిత్తాపాయే నైమిత్తికాపాయః’ ఇతి న్యాయేన శరీరసమ్బన్ధాభావరూపమోక్షస్య కర్మసాధ్యత్వోక్తిరితి మన్తవ్యమ్ ।

మీమాంసక ఎవ ప్రకారాన్తరమాహ —

అథవేతి ।

యాని కర్మాణి స్వర్గసాధనత్వేన శ్రుతాని తాన్యేవ మోక్షసాధనమ్ , స్వర్గశబ్దవాచ్యస్య నిరతిశయసుఖస్య స్వరూపానన్దలక్షణాన్మోక్షాదన్యత్వాసమ్భవాత్ ‘యన్న దుఃఖేన సమ్భిన్నం న చ గ్రస్తమనన్తరమ్ । అభిలాషోపనీతం చ తత్సుఖం స్వఃపదాస్పదమ్’ ఇత్యర్థవాదేన నిరతిశయప్రీతేః స్వర్గశబ్దవాచ్యత్వావగమాత్ త్రివిష్టపాదిజనితసుఖే దుఃఖాసమ్భిన్నత్వాదివిశేషణానామసమ్భవాత్ । తథా చ నిరతిశయప్రీతిరూపస్య మోక్షస్య కర్మహేతుకత్వావగమాత్కర్మభ్య ఎవ మోక్షః సిధ్యతి, కిం విద్యాసమ్పాదనయత్నేనేత్యర్థః ।

తత్రాద్యం మతం నిరాకరోతి —

న ; కర్మానేకత్వాదితి ।

కర్మణామనేకత్వసమ్భవాన్న విద్యాం వినా మోక్షసిద్ధిరిత్యర్థః ।

సఙ్గ్రహం వివృణోతి —

అనేకాని హీతి ।

కర్మానేకత్వప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః । తేషు కర్మసు యాన్యనారబ్ధఫలాని తేషాముపభోగేన క్షయాసమ్భవాత్తాని శేషకర్మాణి తన్నిమిత్తశరీరారమ్భ ఎవంవృత్తస్యాప్యుపపద్యత ఇత్యర్థః ।

నన్వనేకజన్మాన్తరకృతానాం సర్వేషామేవ కర్మణాం సమ్భూయ వర్తమానజన్మారమ్భకత్వసమ్భవాదనారబ్ధఫలాని కర్మాణి న సన్త్యేవ ; నేత్యాహ —

విరుద్ధఫలానీతి ।

స్వర్గనరకాదిరూపవిరుద్ధఫలవతాం జ్యోతిష్టోమబ్రహ్మహత్యాదీనాం సమ్భూయైకజన్మారమ్భకత్వాసమ్భవేనైకస్మిఞ్జన్మన్యుపభోగేన తేషాం క్షయాసమ్భవాత్సన్త్యేవ శేషకర్మాణీత్యర్థః ।

సఞ్చితకర్మసద్భావే మానమాహ —

కర్మశేషసద్భావసిద్ధిశ్చేతి ।

తత్తత్ర స్వర్గాదవరోహతాం మధ్యే యే ఇహాస్మిఀల్లోకే రమణీయచరణాః పుణ్యకర్మాణః తే రమణీయాం బ్రాహ్మణాదియోనిం ప్రతిపద్యన్త ఇతి శ్రుత్యర్థః । ప్రేత్య స్వకర్మఫలమనుభూయ తతః శేషేణ జన్మ ప్రతిపద్యన్త ఇతి స్మృతిరపి స్వర్గాదవరోహతాం శేషకర్మసద్భావం దర్శయతీత్యర్థః ।

నను సఞ్చితకర్మణాం సత్త్వేఽపి తేషాం నిత్యానుష్ఠానేన క్షయాన్న తైర్భావిజన్మప్రాప్తిరితి శఙ్కతే —

ఇష్టానిష్టేతి ।

నిత్యానాం సఞ్చితకర్మక్షయఫలకత్వం మీమాంసకస్య స్వాభ్యుపగమవిరుద్ధమితి దూషయతి —

నేతి ।

అసుఖరూపస్యేతి ।

సుఖసాధనస్యేతి యావత్ ।

ఆగామిన ఇతి ।

నిత్యాకరణానన్తరమేవ ప్రసక్తస్యేత్యర్థః ।

నిత్యానాం తదభ్యుపగమేఽపి పరస్య నాభిమతసిద్ధిరిత్యాహ —

యది నామేతి ।

నిత్యాన్యనారబ్ధఫలకర్మక్షయార్థాని సన్తు నామేత్యర్థః । ‘ధర్మేణ పాపమపనుదతి’ ఇతి శాస్త్రాచ్ఛుద్ధ్యశుద్ధిరూపయోః సుకృతదుష్కృతయోరేవ విరోధాచ్చ నిత్యాని పాపమేవ నాశయేయుః, న సఞ్చితపుణ్యమపి ; అతస్తత్పుణ్యనిమిత్తం భావిజన్మ ముముక్షోరవశ్యమ్భావీత్యర్థః ।

విరోధాభావమేవ సాధయతి —

న హీత్యాదినా ।

యదుక్తం కామ్యప్రతిషిద్ధయోరనారమ్భాదితి, తత్ర జన్మారభ్య ప్రాయణపర్యన్తం సర్వాత్మనా ప్రతిషిద్ధవర్జనం పురుషేణ కర్తుమశక్యమ్ అతినిపుణానామపి సూక్ష్మాపరాధదర్శనాత్ , కామ్యవర్జనమపి సర్వాత్మనా కర్తుమశక్యమిత్యాహ —

న చేతి ।

ఆత్మజ్ఞానం హి కామానామశేషతో నివర్తకమ్ , ‘రసోఽప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే’ ఇతి స్మరణాత్ ; జ్ఞానాభావే చ సతి కామావశ్యమ్భావాత్ కామ్యానుష్ఠానమపి కదాచిన్ముముక్షోః ప్రసజ్జతే, తద్వశాచ్చ జన్మాపి స్యాదిత్యర్థః । అశేషకర్మక్షయోపపత్తిర్న చేత్యన్వయః ।

నను ఆత్మజ్ఞానం న కామానాం నివర్తకమ్ ఆత్మవిదోఽపి కామదర్శనాదితి ; నేత్యాహ —

అనాత్మవిదో హీతి ।

ఫలవిషయత్వాదితి ।

ఆత్మవ్యతిరిక్తం కిఞ్చిదపి వస్తుతో నాస్తీతి మన్యమానస్యాత్మవిదః స్వవ్యతిరిక్తఫలాభావాదితి భావః ।

తర్హి స్వాత్మన్యేవానన్దరూపే తస్య కామోఽస్తు ; నేత్యాహ —

స్వాత్మని చేతి ।

నన్వాత్మవిదః ప్రాప్తస్వరూపానన్దస్యాపి పరబ్రహ్మప్రాప్తౌ కామోఽస్తి ; నేత్యాహ —

స్వస్యేతి ।

విదుష ఇత్యర్థః ।

నిత్యానుష్ఠానేన చ ప్రత్యవాయాభావాదితి వదతా త్వయా యది ప్రత్యవాయస్య నిత్యాకరణజన్యత్వం వివక్షితమ్ , తదా తదపి న సమ్భవతీత్యాహ —

నిత్యానాం చేతి ।

ప్రత్యవాయానుపపత్తిరితి ।

ప్రత్యవాయోత్పత్తిర్న సమ్భవతీత్యర్థః ।

నను ‘అకుర్వన్విహితం కర్మ నిన్దితం చ సమాచరన్ । ప్రసజ్జంశ్చేన్ద్రియార్థేషు నరః పతనమృచ్ఛతి’ ఇతి వచనగతశతృప్రత్యయాదకరణస్య ప్రత్యవాయహేతుత్వమవగమ్యతే ; అకరణాత్ప్రత్యవాయోత్పత్త్యనుపగమే చ శతృప్రత్యయానుపపత్తిరితి ; నేత్యాహ —

ఇత్యత ఇతి ।

వక్ష్యమాణరీత్యా అకరణస్య ప్రత్యవాయాహేతుత్వాదిత్యర్థః । ‘లక్షణహేత్వోః క్రియాయాః’ ఇతి సూత్రేణ హేతావివ లక్షణేఽపి శతుర్విధానాదత్ర లక్షణార్థ ఎవ స ఇత్యర్థః । నన్వకరణేన ప్రత్యవాయక్రియా కథం లక్ష్యతే ? ఉచ్యతే - యది యథావన్నిత్యానుష్ఠానమభవిష్యత్తదా సఞ్చితదురితక్షయోఽభవిష్యత్ , న చాయం నిత్యమకార్షీత్ ; తతః ప్రత్యవాయీ భవిష్యతీత్యేవం నిత్యాకరణేన పూర్వజన్మసు సఞ్చితేభ్యో దురితేభ్యః ప్రాప్యమాణా దుఃఖరూపా ప్రత్యవాయక్రియా శిష్టైర్లక్ష్యత ఇతి ।

నను లక్షణే హేతౌ చ సాధారణాచ్ఛతృప్రత్యయాదకరణస్య ప్రతీతం హేతుత్వమేవ కస్మాన్నోపేయతే ? తత్రాహ —

అన్యథేతి ।

అకరణస్య హేతుత్వే స్వీకృతే సత్యభావాద్భావ ఉత్పద్యత ఇతి ప్రసజ్జేత అకరణస్యాభావరూపతాయా ఉక్తత్వాదిత్యర్థః ।

తత్రేష్టాపత్తిం వారయతి —

సర్వేతి ।

అభావస్య భావధర్మాశ్రయత్వాయోగ్యత్వం ప్రత్యక్షాదిప్రమాణసిద్ధమ్ , అభావస్య కారణత్వరూపభావధర్మాశ్రయత్వస్వీకారే తు ప్రత్యక్షాదిప్రమాణవిరోధః స్యాదిత్యర్థః । న చైవమకరణస్య కథం జ్ఞాపకత్వం కథం వానుపలబ్ధేరభావజ్ఞాపకత్వమితి వాచ్యమ్ , అకరణానుపలబ్ధ్యోర్జ్ఞాతయోరేవ జ్ఞాపకత్వాభ్యుపగమేన స్వరూపతస్తయోర్జ్ఞానహేతుత్వాభావాదిత్యన్యత్ర విస్తరః ।

మీమాంసకస్యాద్యప్రకారనిరాకరణముపసంహరతి —

ఇత్యత ఇతి ।

ఉక్తప్రకారేణ బ్రహ్మజ్ఞానం వినా యథావర్ణితచరితస్యాపి ముముక్షోర్మోక్షాసమ్భవాదిత్యర్థః ।

అథ వేత్యాద్యుక్తమప్యనూద్య నిరాకరోతి —

యచ్చోక్తమిత్యాదినా ।

కిం కేవలకర్మణాం మోక్షారమ్భకత్వమ్ , విద్యాసహితానాం వా ? నాద్య ఇత్యాహ —

తన్నేతి ।

నను నిత్యత్వేఽపి కర్మసాధ్యత్వం తస్య కిం న స్యాదితి ; నేత్యాహ —

న హీతి ।

లోకే యన్నిత్యమాత్మాది తత్కిఞ్చిదపి నారభ్యతే, యద్ధి ఘటాద్యారబ్ధం తదనిత్యమితి వ్యాప్తిదర్శనాదిత్యర్థః ।

ద్వితీయకల్పమనూద్య నిరాకరోతి —

విద్యాసహితానామితి ।

విద్యారూపసహకారిమహిమ్నా కర్మారభ్యస్యాపి మోక్షస్య నిత్యత్వం భవిష్యతీతి శఙ్కకాభిమానః ।

విరుద్ధమితి ।

విద్యారూపసహకారిమహిమ్నా తావత్కర్మసాధ్యే మోక్షే కశ్చిదతిశయో భవిష్యతి, ’యదేవ విద్యయా కరోతి తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’ ఇతి శ్రుతేః । స చాతిశయో న నిత్యత్వరూపః, ‘యత్కృతకం తదనిత్యమ్’ ఇతి వ్యాప్తివిరోధాత్ ‘తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయతే ఎవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే’ ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధాచ్చ ; కిం తు తదతిరిక్త ఉత్కర్షరూప ఎవ వక్తవ్య ఇతి భావః । కిం చ నిరతిశయప్రీతేరాత్మస్వరూపత్వేనారభ్యత్వాయోగాచ్చ న విద్యాసహితానాం కేవలానాం వా కర్మణాం మోక్షః ఫలమ్ । న చ స్వర్గకామశ్రుతివిరోధః, తత్ర నిరతిశయప్రీతివాచకస్య స్వర్గశబ్దస్య కర్మయోగ్యతానుసారేణ విషయజనితసుఖవిశేషే లాక్షణికత్వోపపత్తేః । ఎతచ్చ బృహదారణ్యకషష్ఠాధ్యాయవార్త్తికే ప్రపఞ్చితమ్ , తత్రైవ ద్రష్టవ్యమ్ ।

శఙ్కతే —

యద్వినష్టమితి ।

యద్‍ఘటాది వినష్టం తత్పునర్నోత్పద్యత ఇతి దర్శనాత్ ఘటాదివినాశరూపస్య ప్రధ్వంసాభావస్య నిత్యత్వం నిశ్చీయతే, తస్యానిత్యత్వే తు వినష్టస్య ఘటాదేః పునరుత్పత్తిప్రసఙ్గః స్యాత్ ; ధ్వంసప్రాగభావానధికరణకాలస్య ప్రతియోగికాలత్వనియమాదిత్యర్థః ।

తతః కిమ్ ? తత్రాహ —

ప్రధ్వంసాభావవదితి ।

ప్రధ్వంసాభావస్య కార్యత్వముపేత్య యద్భావకార్యం తదనిత్యమితి వ్యాప్తిర్వివక్షితా ; నిరతిశయప్రీతిరూపా చ ముక్తిర్భావరూపైవ తవాపి సంమతా, అతో న ముక్తేర్నిత్యత్వం సిధ్యతీతి దూషయతి —

నేతి ।

పరమార్థతస్తు ప్రధ్వంసస్య కార్యత్వం నాస్తీత్యాహ —

ప్రధ్వంసాభావోఽపీతి ।

ప్రధ్వంసాభావోఽప్యారభ్యత ఇతి న సమ్భావతి, నైరుక్తైర్జనేర్భావపదార్థధర్మత్వప్రతిపాదనవిరోధేనాభావస్య భావరూపజన్మాశ్రయత్వాయోగేన చ ప్రధ్వంసాభావే జన్మరూపవిశేషాభావాభ్యుపగమాదిత్యర్థః ।

కథం తర్హి వాదినాం ప్రధ్వంసాభావే జన్మాశ్రయత్వజ్ఞానమిత్యాశఙ్క్య భ్రాన్తిమాత్రమేతదిత్యాహ —

వికల్పమాత్రమేతదితి ।

నను ప్రధ్వంసాభావస్య ప్రతియోగిజన్యత్వాభావే తత్ప్రతియోగికత్వం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రాగభావాత్యన్తాభావయోరివ తస్య తత్ప్రతియోగికత్వం సమ్భవతీత్యాశయేనాహ —

భావప్రతియోగీ హ్యభావ ఇతి ।

అభావస్య భావప్రతియోగికత్వం ఘటాభావః పటాభావ ఇతి వ్యవహారసిద్ధమితి హి-శబ్దార్థః ।

నన్వాభావే భావప్రతియోగికత్వవిశేషాభ్యుపగమే తత్ర జనిరూపవిశేషోఽపి పరమార్థోఽస్త్వితి న శఙ్కనీయమ్ , భావప్రతియోగికత్వస్యాపి తత్ర పరమార్థత్వాసిద్ధేరిత్యేతత్సదృష్టాన్తమాహ —

యథా హీతి ।

భావః సత్త్వమ్ , తచ్చ సర్వానుగతం సద్రూపం వస్తుతో నిర్విశేషం బ్రహ్మైవ నాన్యత్ ; తద్యథా ఎకమపి ఘటసత్త్వం పటసత్త్వమితి రీత్యా భిన్నమివ ఘటాదిభిర్విశేష్యతే ఘటాదిప్రతియోగికత్వేన కల్ప్యతే, తథా ఘటో నాస్తి పటో నాస్తీతి ప్రతీయమానాభావోఽప్యేక ఎవ, సమవాయసత్తాజాత్యాదివత్ లాఘవాత్ ; స చాభావః సర్వవిశేషరహితోఽపి భావేషు ఘటాదిషు ముద్గరాభిఘాతాదిజనితక్రియాయోగాద్ఘటాదిప్రతియోగికత్వేన జాతత్వేన చ వాదిభిర్భ్రాన్త్యా పరికల్ప్యతే, ద్వావభావావిత్యాదివ్యవహారాత్ సఙ్ఖ్యాగుణయోగమభావస్య మత్వా ద్రవ్యత్వేనాభావః కేనచిత్ పరికల్ప్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - యథా హ్యభావస్య ద్రవ్యాన్తర్భావమాశఙ్కమానస్యాభావే గుణాశ్రయత్వద్రవ్యత్వభ్రాన్తిః, తథా వాదినామపి తత్ర వస్తుతో భావప్రతియోగికత్వజన్మాశ్రయత్వాదిరస్తీతి భ్రాన్తిరితి ।

అభావస్య వస్తుతో జన్మాదిరూపభావధర్మాశ్రయత్వే బాధకమాహ —

న హ్యభావ ఇత్యాదినా ।

భావధర్మాశ్రయస్య భావత్వనియమప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।

విశేషణసహభావీతి ।

విశేషణాశ్రయ ఇత్యర్థః । నన్వేకస్యాభావస్య జన్మాదికల్పనాస్పదస్య బ్రహ్మతుల్యయోగక్షేమస్యాఙ్గీకారే ద్వైతాపత్తిరితి చేత్ , నాయం దోషః ; భావాద్వైతాభిప్రాయేణాస్య భాష్యస్య ప్రవృత్త్యుపపత్తేః । వస్తుతస్తు అయమభావో న బ్రహ్మాతిరిక్తః, బ్రహ్మణి కల్పితఘటాదిప్రతియోగికత్వాత్ కల్పితప్రతియోగికాభావస్యాధిష్ఠానానతిరేకాదితి మన్తవ్యమ్ ।

సాధ్యస్య మోక్షస్య స్వరూపేణ నిత్యత్వాయోగేఽపి ప్రవాహనిత్యత్వం సమ్భవతీతి శఙ్కతే —

విద్యాకర్మకర్తురితి ।

కర్తురాత్మనో నిత్యత్వాదాత్మా సన్తతం విద్యాకర్మణీ కుర్వన్నేవాస్తే ; తథా చ విద్యాకర్మలక్షణసాధనసన్తానజనితో మోక్షోఽపి సన్తతోఽవతిష్ఠతే । ప్రవాహనిత్యత్వే దృష్టాన్తమాహ —

గఙ్గేతి ।

నేతి ।

ముక్తికాలేఽపి సాధనానుష్ఠాతృత్వరూపస్య కర్తృత్వస్యానువృత్త్యుపగమే ముక్త్యుచ్ఛేదః, తస్య దుఃఖాత్మకత్వాత్ ; ఎతద్దోషపరిహారాయ తదా తదుపరమోపగమే చ మోక్షస్యాపి విచ్ఛేదాదనిత్యత్వం తదవస్థమేవేత్యర్థః ।

తస్మాదితి ।

మోక్షస్య సాధ్యత్వే నిత్యత్వభఙ్గప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । కామ ఆదిపదార్థః । కర్మోపాదానహేతోరవిద్యాదేర్నివృత్తౌ సత్యామిత్యర్థః ।

నను బ్రహ్మాత్మనావస్థానం మోక్షః ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ఇతి శ్రుతేః, న త్వాత్మన్యవస్థానమితి శఙ్కాం నిరాకరోతి —

స్వయం చేతి ।

నన్వవిద్యాదినివృత్తిరేవ కర్మసాధ్యా అస్తు, తథా చ కర్మభిరేవ మోక్ష ఇతి ; నేత్యాహ —

తద్విజ్ఞానాదితి ।

కర్మణామవిద్యానివర్తనే సామర్థ్యాభావాదితి భావః । ఇతి-శబ్దో విచారసమాప్త్యర్థః ।

ఎవం కర్మణాం ముక్తిహేతుత్వం నిరస్య ఆదౌ బ్రహ్మవిద్యా ప్రస్తూయత ఇతి యదుక్తం తదేవోపసంహరతి —

అతో బ్రహ్మవిద్యార్థేతి ।

బ్రహ్మవిద్యాయా ఎవ ముక్తిసాధనత్వాదిత్యర్థః ।

బ్రహ్మవిద్యాయాముపనిషచ్ఛబ్దప్రసిద్ధిరపి విద్యాయా ఎవ నిఃశ్రేయససాధనత్వే ప్రమాణమిత్యాశయేనోపనిషచ్ఛబ్దార్థమాహ —

ఉపనిషదితీతి ।

అత్ర సామీప్యవాచినా ఉపోపసర్గేణ ప్రతీచో బ్రహ్మసామీప్యముచ్యతే । తచ్చ సామీప్యం తయోరభేదరూపం వివక్షితమ్ । ని-శబ్దో నిశ్చయార్థః । తథా చ ఉపసర్గద్వయేన తయోరభేదనిశ్చయరూపా విద్యోచ్యతే । విశరణావసాదనగతయో ధాత్వర్థాః । క్విప్ప్రత్యయశ్చాత్ర కర్తరి వివక్షితః । తతశ్చ ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యగోచరా విద్యా విదుషామనర్థం శాతయతి అవసాదయతి వా తాన్బ్రహ్మ గమయతీతి వా ఉపనిషత్పదేన సఫలా బ్రహ్మవిద్యోచ్యత ఇత్యర్థః ।

ఎతదేవ వివృణోతి —

తచ్ఛీలినామితి ।

బ్రహ్మవిద్యాభ్యాసశీలవతామిత్యర్థః । శాతనం శిథిలీకరణమ్ , తేషాం గర్భాదీనామవసాదనం నాశనమ్ । ఉపనిగమయితృత్వాత్ ప్రత్యక్తయా ప్రాపయితృత్వాదిత్యర్థః ।

ఎవముపనిషత్పదస్య ‘షదౢ విశరణగత్యవసాదనేషు’ ఇతి వైయాకరణప్రసిద్ధిమనుసృత్యార్థత్రయం దర్శితమ్ । ఇదానీం స్వయమర్థాన్తరమాహ —

ఉప నిషణ్ణం వేతి ।

ఉప సామీప్యేన విషయతయా అస్యాం విద్యాయాం బ్రహ్మస్వరూపం పరం శ్రేయో నితరామబాధితతయా స్థితమిత్యర్థః ।

ఉపనిషత్పదస్య గ్రన్థే ప్రసిద్ధిం ఘటయతి —

తదర్థత్వాదితి ।

విద్యాప్రయోజనకత్వాద్గ్రన్థోఽప్యుపనిషత్పదేన నిరూఢలక్షణయా వ్యవహ్రియత ఇత్యర్థః । అత్ర వ్యాఖ్యేయస్య గ్రన్థస్య బ్రహ్మవిద్యార్థత్వోక్త్యా తస్య మానాన్తరానధిగతం బ్రహ్మ విషయః తద్విద్యాద్వారా ముక్తిః ప్రయోజనమ్ , తత్కామోఽధికారీతి సూచితం భవతి ॥