ఎవం విషయాదిమత్త్వాదుపనిషదో వ్యాఖ్యారమ్భం సమర్థ్య వ్యాఖ్యామారభతే —
శం సుఖమిత్యాదినా ।
శమిత్యస్య సుఖకృదిత్యర్థః ।
చక్షుషీతి ।
చక్షుష్యాదిత్యమణ్డలే చ వర్తమానస్తయోరభిమానీత్యర్థః ।
బల ఇతి ।
బాహ్వోర్బలేఽభిమానిత్వేన వర్తమానో దేవ ఇన్ద్ర ఇత్యర్థః । వాచి బుద్ధౌ వాగభిమానీ గురురిత్యర్థః ।
విస్తీర్ణక్రమ ఇతి ।
త్రివిక్రమావతారే విస్తీర్ణపాదోపేత ఇత్యర్థః ।
శరీరస్థప్రాణకరణాభిమానినీనాం దేవతానాం సుఖకృత్త్వం కిమితి ప్రార్థ్యతే ? అత్రాహ —
తాసు హీతి ।
విద్యార్థం శ్రవణమ్ , శ్రుతస్యావిస్మరణం ధారణమ్ , శిష్యేభ్యః ప్రతిపాదనం వినియోగః । శమాదికమాదిపదార్థః ।
నమో బ్రహ్మణ ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
బ్రహ్మ వివిదిషుణేతి ।
త్వం బ్రహ్మేతి వదనక్రియా బ్రహ్మవదనక్రియా ।
పరోక్షేతి ।
నమో బ్రహ్మణ ఇత్యత్ర వాయోః సమ్బోధనాభావాత్ పరోక్షతయా నిర్దేశ ఇత్యర్థః । ఉత్తరవాక్యే వాయుపదేన సమ్బోధనాత్ప్రత్యక్షతయా నిర్దేశ ఇత్యర్థః । యద్వా బ్రహ్మేతి పారోక్ష్యేణ నిర్దేశః, వాయోర్బ్రహ్మశబ్దితసూత్రాత్మతారూపేణ పరోక్షత్వాత్ , వాయుశబ్దేన చ ప్రత్యక్షతయా నిర్దేశః, ప్రాణవాయురూపేణ నమస్కార్యస్య వాయోః ప్రత్యక్షత్వాదిత్యర్థః । కిం చేత్యస్య త్వామేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మ వదిష్యామీత్యనేన సమ్బన్ధః ।
వాయోః ప్రత్యక్షబ్రహ్మత్వవదనే హేతుపరం త్వమేవేతి వాక్యం వ్యాచష్టే —
త్వమేవ చక్షురాద్యపేక్ష్యేత్యాదినా ।
బాహ్యమప్రత్యక్షం చక్షురాద్యపేక్ష్య, త్వమేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మాసీతి సమ్బన్ధః ।
ప్రత్యక్షత్వే హేతురవ్యవహితత్వమ్ ; తదేవ వివృణోతి —
సంనికృష్టమితి ।
త్వగిన్ద్రయసంనికృష్టమిత్యర్థః ।
వదిష్యామీతి ।
వదామీత్యర్థః ।
ఋతసత్యశబ్దయోరపునరుక్తమర్థం వదన్నేవ తౌ వ్యాచష్టే —
ఋతమిత్యాదినా ।
స ఎవేతి ।
శాస్త్రానుసారేణ కర్తవ్యతయా నిశ్చితార్థ ఎవేత్యర్థః ।
త్వదధీన ఎవేతి ।
కర్మసమ్పాదనస్య ప్రాణవాయ్వధీనత్వదర్శనాదితి భావః ।
సర్వాత్మకమితి ।
సమష్టివ్యష్ట్యాత్మకమిత్యర్థః । వాయోః సూత్రాత్మరూపేణ సమష్టిశబ్దితం వ్యాపకత్వమ్ , అస్మదాదిప్రాణరూపేణ వ్యష్టిశబ్దితం పరిచ్ఛిన్నత్వం చేత్యుభయం పరోక్షప్రత్యక్షనిర్దేశాభ్యాం ప్రకృతమితి మత్వా తత్సర్వాత్మకమితి సర్వనామప్రయోగ ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
ఎవం స్తుతమితి ।
ఉక్తప్రకారేణ బ్రహ్మవదనక్రియయా స్తుతమిత్యర్థః । ఇదముపలక్షణమ్ । నమస్కృతం చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ , తస్యాపి పూర్వం కృతత్వాత్ ।
ఆధ్యాత్మికేతి ।
జ్వరశిరోరోగాదయ ఆధ్యాత్మికాః, చోరవ్యాఘ్రాద్యుపద్రవా ఆధిభౌతికాః, యక్షరాక్షసాద్యుపద్రవా ఆధిదైవికా ఇతి విభాగః ॥