అథాతః సంహితాయా ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
అధునేతి ।
వర్ణానామత్యన్తసామీప్యం సంహితా, తద్విషయోపనిషదుపాసనమిదానీముచ్యత ఇత్యర్థః । శం నో మిత్ర ఇత్యాశీర్వాదః కృత్స్నోపనిషచ్ఛేషః ।
సంహితోపనిషచ్ఛేషమాశీర్వాదాన్తరం ప్రథమమాహ —
తత్రేతి ।
ఉపనిషత్పరిజ్ఞానముపాసనవిషయకం జ్ఞానమ్ ; తచ్చ శిష్యస్యాచార్యోపదేశజనితమాచార్యస్య చ తదుపదేశప్రయోజకమ్ , తన్నిమిత్తకం యశ ఇత్యర్థః ।
తేజ ఇతి ।
ముఖకాన్త్యాదిరూపముపనిషత్పరిజ్ఞాననిమిత్తకమిత్యర్థః ।
నను సహైవాస్త్వితి కేన ప్రార్థ్యతే ? తత్రాహ —
శిష్యవచనమితి ।
తత్ర వినిగమకమాహ —
శిష్యస్య హీతి ।
తస్యాకృతార్థత్వం ప్రసిద్ధమితి హి-శబ్దార్థః ।
నన్వాచార్యోఽప్యకృతార్థ ఎవ శిష్యసాపేక్షత్వాదితి ; నేత్యాహ —
కృతార్థో హీతి ।
న హ్యాచార్యస్య స్వప్రయోజనసిద్ధ్యర్థం శిష్యాపేక్షాస్తి, కిం తు కేవలం తదనుగ్రహార్థమేవాచార్యప్రవృత్తిరితి భావః । నన్వేవమాచార్యస్య శిష్యేణ కిమర్థం యశఆది ప్రర్థ్యతే ? స్వార్థమేవేతి బ్రూమః, యశస్వినః శిష్యా హి లోకే యశస్వినో భవన్తి ; యశస్వినాం చ లాభపూజాదికం ఫలం ప్రసిద్ధమ్ ; అతః స్వార్థమేవ శిష్యో గురోర్యశః ప్రార్థయత ఇత్యనవద్యమ్ । పూర్వవృత్తస్యానన్తరమితి సమ్బన్ధః ।
వస్తూపాసనం హిత్వా ప్రథమతః శబ్దోపాసనవిధానే హేతురతఃశబ్దేనోక్త ఇత్యాహ —
యతోఽత్యర్థమితి ।
జ్ఞానముపాసనమ్ , తదేవ విషయః, తస్మిన్నిత్యర్థః ।
గ్రన్థసంనికృష్టామేవేతి ।
సంహితారూపగ్రన్థప్రధానామేవేతి యావత్ ।
నన్వధికరణేష్వితి సప్తమ్యా లోకాదిషు సంహితాదృష్టివిధిరిహ వివక్షిత ఇతి ప్రతీయతే ; తథా సతి లోకానామేవ సంహితాదృష్ట్యోపాస్యత్వం స్యాత్ ; తచ్చోపక్రమోపసంహారవిరుద్ధమ్ , ‘అథాతః సంహితాయాః’ ఇత్యుపక్రమే ‘య ఎవమేతా మహాసంహీతా వ్యాఖ్యాతా వేద’ ఇత్యుపసంహారే చ సంహితాయా ఎవోపాస్యత్వావగమాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
జ్ఞానవిషయేష్విత్యర్థ ఇతి ।
అధికరణపదస్య విషయపరత్వోక్తిరుపలక్షణమ్ ; సప్తమీ తృతీయార్థపరేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । తథా చ లోకాద్యాత్మనా సంహితైవోపాస్యేతి లభ్యతే, అతో న విరోధ ఇతి భావః ।
లోకేష్వధీతి ।
లోకవిషయకమితి యావత్ । ఎవముత్తరత్రాపి ।
అత్ర విధిత్సితానాముపాసనానాం స్తావకం తా మహాసంహితా ఇతి వాక్యమ్ । తద్వ్యాచష్టే —
తా ఎతా ఇతి ।
అథాధిలోకమథాధిజ్యోతిషమిత్యాదివాక్యస్థాథశబ్దానామర్థమాహ —
దర్శనక్రమేతి ।
అత్రోపాసనస్యైకత్వేన కర్తురేకత్వాల్లోకాదిభేదేన ప్రయోగభేదాచ్చావశ్యమ్భావిని క్రమే తద్విధానార్థా అథ-శబ్దా ఇత్యర్థః । తత్రాద్యోఽథశబ్ద ఆరమ్భార్థః, ఇతరే తన్నిరూపితక్రమార్థా ఇతి భావః ।
ఉపనిషదః కథం కర్తవ్యా ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
తాసామిత్యాదినా ।
నను సంహితాయాః పూర్వవర్ణః పృథివీతి కథం సామానాధికరణ్యం తయోర్భేదాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
పూర్వవర్ణ ఇతి ।
మనో బ్రహ్మ ఇత్యాదివదత్ర సామానాధికరణ్యమితి భావః ।
మధ్యమితి ।
పూర్వోత్తరరూపే సన్ధీయేతే అస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా యత్సన్ధిశబ్దవాచ్యం పూర్వోత్తరరూపయోర్మధ్యమ్ , తత్రాన్తరిక్షలోకదృష్టిః కర్తవ్యేత్యర్థః ॥