వాయురితి ।
సన్ధీయేతే పూర్వోత్తరరూపే అనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా సన్ధానశబ్దవాచ్యం యత్సంహితారూపమ్ , తత్ర వాయుదృష్టిః కర్తవ్యేత్యర్థః । ఇదం చ క్వచిదుదాహృత్య ప్రదర్శ్యతే - ‘ఇషే త్త్వా’ ఇత్యత్ర షకారస్యోపరి యోఽయమేకారః సోఽయం పృథివీరూపః ; యశ్చోపరితనస్తకారః స ద్యులోకః ; తయోర్వర్ణయోర్మధ్యదేశోఽన్తరిక్షలోకః ; తస్మిన్దేశే సంహితానిమిత్తో ద్విర్భావేనాపాదితో యోఽన్యస్తకారః స వాయురితి ।
సమానమితి ।
అథాధిజ్యోతిషమ్ , అగ్నిః పూర్వరూపమ్ , ఆదిత్య ఉత్తరరూపమ్ , ఆపః సన్ధిః, వైద్యుతః సన్ధానమ్ , ఇత్యధిజ్యోతిషమ్ । జ్యోతిఃశబ్దేనాత్ర జహల్లక్షణయా ఆపః సఙ్గృహీతాః । విద్యుదేవ వైద్యుతః । అథాధివిద్యమ్ , ఆచార్యః పూర్వరూపమ్ , అన్తేవాస్యుత్తరరూపమ్ , విద్యా సన్ధిః, ప్రవచనం సన్ధానమ్ , ఇత్యధివిద్యమ్ । ఇత్యధివిద్యమిత్యత్ర విద్యాశబ్దేన ఆచార్యాదయో జహల్లక్షణయైవ సఙ్గృహీతా ఇతి బోధ్యమ్ । విద్యాశబ్దశ్చాధ్యేతవ్యగ్రన్థపరః । గ్రన్థస్యాధ్యయనమధ్యాపనం వా ప్రవచనమ్ । అథాధిప్రజమ్ , మాతా పూర్వరూపమ్ , పితోత్తరరూపమ్ , ప్రజా సన్ధిః, ప్రజననం సన్ధానమ్ , ఇత్యధిప్రజమిత్యత్ర ప్రజాశబ్దో మాత్రాదీనపి పూర్వవత్సఙ్గృహ్ణాతి । ప్రజననం ప్రజాయా ఉత్పత్తిః । అథాధ్యాత్మమ్ , అధరా హనుః పూర్వరూపమ్ , ఉత్తరా హనురుత్తరరూపమ్ , వాక్సన్ధిః, జిహ్వా సన్ధానమ్ , ఇత్యధ్యాత్మమ్ । అత్రాత్మా దేహః, తదవయవవిషయముపాసనమధ్యాత్మమిత్యర్థః । ఎతేషు సమానం యోజనమిత్యర్థః ।
ఉపప్రదర్శ్యన్త ఇతి ।
ఉపసంహ్రియన్త ఇతి యావత్ ।
వేదేత్యస్య జ్ఞానవాచిత్వాత్కథం జ్ఞానావృత్తిరూపోపాసనపరత్వమిత్యాశఙ్క్య తత్సాధయతి —
వేదేత్యుపాసనం స్యాదిత్యాదినా ।
విజ్ఞానాధికారాదితి ।
ఉపాస్తిప్రకరణాదిత్యర్థః ।
తత్ర మానమాహ —
ఇతి ప్రాచీనేతి ।
యథాశాస్త్రమిత్యనేన యత్రాహఙ్గ్రహశ్చోదితస్తత్రాహఙ్గ్రహేణ, అన్యత్ర తం వినేతి వివక్షితమ్ । తుల్యత్వమేకవిషయకత్వమ్ ।
అతత్ప్రత్యయైరితి ।
ధ్యేయాన్యగోచరైః ప్రత్యయైరిత్యర్థః । ఎకవస్తుగోచరా విచ్ఛేదరహితా ప్రత్యయసన్తతిరుపాసనమితి నిష్కర్షః ।
నను సకృత్ప్రత్యయ ఎవోపాసనమస్తు, కిం తదావృత్త్యేత్యాశఙ్క్య క్రియావృత్తావేవోపాసనశబ్దః ప్రసిద్ధో లోకే, న సకృత్క్రియాయామ్ , అతోఽత్ర వేదేత్యనేన ప్రత్యయక్రియావృత్తిరేవ లక్షణీయేత్యాశయేనాహ —
ప్రసిద్ధశ్చేత్యాదినా ।
నను తత్రాపి సకృదుపచారక్రియైవోపాసనమ్ ; నేత్యాహ —
యో హీతి ।
పృథివీ పూర్వరూపమిత్యాదివేదనమాత్రాత్ఫలాసమ్భవాదప్యుపాసనమేవాత్ర విధేయమ్ , ఉపాసనస్య తు యోగ్యతయా వక్ష్యమాణం ఫలం సమ్భవతి, లోకేఽప్యుపాసనస్య ఫలవత్త్వసిద్ధేరిత్యాశయేనాహ —
స చేతి ।
గుర్వాద్యుపాసక ఇత్యర్థః ।
అతోఽత్రాపీతి ।
గుర్వాద్యుపాసనస్య లోకే ఫలవత్త్వదర్శనాత్ అత్రాపి సంహితావిషయేఽపి, య ఎవం లోకాదిదృష్ట్యా సంహితా ఉపాస్త ఇత్యర్థః ।
సన్ధీయత ఇతి ।
సమ్బధ్యత ఇత్యర్థః । అత్ర ఫలకామినా క్రియమాణముపాసనం కామితఫలాయ భవతి, ఫలాభిసన్ధిరహితేన తు క్రియమాణం తదేవ విద్యాసాధనం భవతీతి బ్రహ్మవిద్యాసంనిధ్యామ్నానబలాత్కల్ప్యత ఇతి మన్తవ్యమ్ ॥