నను యశ్ఛన్దసామిత్యాదయో మన్త్రాః కిమర్థమామ్నాయన్తే ? తత్రాహ —
మేధేతి ।
మేధాకామస్య మేధాప్రాప్తిసాధనం జప ఉచ్యతే, శ్రీకామస్య శ్రీప్రాప్తిసాధనం హోమ ఉచ్యత ఇతి విభాగః ।
ఎవం తాత్పర్యవర్ణనే కారణమాహ —
స మేన్ద్ర ఇత్యాదినా । ఋషభ ఇతి ।
గవాం మధ్యే ప్రధానత్వాద్యథా ఋషభః శ్రేష్ఠః, తథా వేదానాం మధ్యే ప్రణవః శ్రేష్ఠః ప్రాధాన్యాదిత్యర్థః ।
నను కథమోఙ్కారస్య సర్వరూపత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వవాగ్వ్యాప్తేరితి ।
శబ్దమాత్రే కృత్స్నస్యాభిధేయస్యాన్తర్భావమ్ ‘తస్య వాక్తన్తిః’ ఇత్యాదిశ్రుత్యుక్తం సిద్ధం కృత్వా తస్య సర్వశబ్దాత్మకత్వే ప్రమాణమాహ —
తద్యథేతి ।
‘తద్యథా శఙ్కునా సర్వాణి పర్ణాని సన్తృణ్ణాన్యేవమోఙ్కారేణ సర్వా వాక్సన్తృణ్ణా’ ఇతి శ్రుత్యన్తరమ్ । తస్య చాయమర్థః - యథా లోకే అశ్వత్థపర్ణాని శఙ్కుశబ్దవాచ్యేన స్వగతశలాకావిశేషేణ వ్యాప్తాని, తద్వదోఙ్కారేణ సర్వా శబ్దాత్మికా వాగ్వ్యాప్తేతి ।
అత ఎవేతి ।
విశ్వరూపత్వాచ్చ తస్య శ్రేష్ఠత్వమిత్యర్థః ।
నన్వోఙ్కారస్యాత్ర స్తుతిరన్యాయ్యా ; నేత్యాహ —
ఓఙ్కారో హ్యత్రేతి ।
అస్యాం సంహితోపనిషద్యోఙ్కారస్య ‘ఓమితి బ్రహ్మ’ ఇత్యత్రోపాసనం ప్రసిద్ధమితి హి-శబ్దార్థః ।
ఓఙ్కారస్య సర్వవేదేషు ప్రాధాన్యం కుత ఇత్యాశఙ్క్య తద్ధేతుప్రదర్శనపరం ఛన్దోభ్య ఇతి వాక్యం వ్యాచష్టే —
వేదేభ్య ఇత్యాదినా ।
అమృతాదితి వేదవిశేషణమ్ ‘వేదా హ్యమృతాః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ , ఎకవచనం చ చ్ఛాన్దసమిత్యాశయేనాహ —
వేదా హ్యమృతమితి ।
వేదానామమృతత్వం నిత్యత్వమ్ , తచ్చావాన్తరప్రలయే నాశాభావరూపం వివక్షితమ్ । న త్వాత్యన్తికం నిత్యత్వమస్తి వేదానామ్ ; కల్పాదౌ సృష్టిశ్రవణాత్ , మహాప్రలయే నాశాభ్యుపగమాచ్చ । ఇదం చ దేవతాధికరణే విస్తరేణ నిరూపితం తత్రైవ ద్రష్టవ్యమ్ ।
సమ్బభూవేత్యస్యార్థమాహ —
లోకదేవేతి ।
సారిష్ఠమితి ।
సారతమమిత్యర్థః । తథా చ శ్రుతిః - ‘ప్రజాపతిర్లోకానభ్యతపత్తేభ్యోఽభితప్తేభ్యస్త్రయీ విద్యా సమ్ప్రాస్రవత్తామభ్యతపత్తస్యా అభితప్తాయా ఎతాన్యక్షరాణి సమ్ప్రాస్రవన్త భూర్భువఃసువరితి తాన్యభ్యతప్తేభ్యోఽభితప్తేభ్య ఓఙ్కారః సమ్ప్రాస్రవత్’ ఇతి । అభ్యతపత్ సారజిఘృక్షయా పర్యాలోచితవానిత్యర్థః । త్రయో వేదాస్త్రయీ విద్యా । యద్యప్యస్యాం శ్రుతౌ లోకానన్తరం దేవా న శ్రూయన్తే, తథాపి ‘ప్రజాపతిర్లోకానభ్యతపత్తేషాం తప్యమానానాం రసాన్ప్రాబృహదగ్నిం పృథివ్యా వాయుమన్తరిక్షాదాదిత్యం దివః స ఎతాస్తిస్రో దేవతా అభ్యతపత్తాసాం తప్యమానానాం రసాన్ప్రాబృహత్’ ఇత్యత్ర దేవా అపి శ్రూయన్త ఇత్యభిప్రేత్య దేవగ్రహణమితి మన్తవ్యమ్ । ప్రాబృహత్ గృహీతవాన్ , సారత్వేన జ్ఞాతవానిత్యర్థః ।
నను సమ్బభూవేతి పదం జన్మపరత్వేనైవ కుతో న వ్యాఖ్యాయతే ? తత్రాహ —
న హీతి ।
నిత్యస్యేతి ।
అవాన్తరప్రలయావస్థాయిన ఇత్యర్థః । ప్రణవస్య వేదాన్తర్భూతత్వేన వేదసమానయోగక్షేమస్య వేదేభ్యః సకాశాన్ముఖ్యం జన్మ న హి సమ్భవతీత్యాశయః । పరమేశ్వర ఇత్యస్య వివరణం సర్వకామేశ ఇతి ।
నను మేధాప్రదానేన యత్ప్రీణనం తాత్కాలికప్రీతిసమ్పాదనం న తద్విద్యాకామస్య వివక్షితం ప్రయోజనమిత్యస్వరసాదాహ —
బలయతు వేతి ।
అత్ర విద్యాకామస్యాపేక్షాం దర్శయతి —
ప్రజ్ఞాబలం హీతి ।
ప్రజ్ఞాత్ర మేధాశబ్దార్థః । సా చ గ్రన్థతదర్థధారణశక్తిః, సైవ బలమ్ । ప్రజ్ఞాబలస్య చ ‘నాయమాత్మా బలహీనేన లభ్యః’ ఇతి శ్రుతిసిద్ధం విద్యాసాధనత్వం ద్యోతయితుం హి-శబ్దః ।
తదధికారాదితి ।
అమృతశబ్దముఖ్యార్థస్య బ్రహ్మణో ధారణాసమ్భవాదమృతశబ్దేన ముఖ్యార్థాదన్యదేవ కిఞ్చిల్లక్షణీయమ్ ; తచ్చామృతశబ్దితబ్రహ్మప్రాప్తిసాధనం బ్రహ్మజ్ఞానమేవ వక్తవ్యమ్ , తత్సాధనప్రజ్ఞాప్రార్థనేన తస్యైవ బుద్ధిస్థత్వాదిత్యర్థః ।
పురుషవిపరిణామ ఇతి ।
ఉత్తమపురుషత్వేన పూర్వత్ర ప్రయుక్తస్య భూయాసమిత్యస్య భూయాదితి ప్రథమపురుషత్వేనాత్ర వ్యత్యాసః కర్తవ్య ఇత్యర్థః ।
మధురభాషిణీతి ।
భూయాదిత్యనుషఙ్గః ।
నను చక్షురాదేరపి జ్ఞానం ప్రత్యానుకూల్యం కుతో న ప్రార్థ్యతే ? ప్రార్థ్యత ఎవేత్యాశయేన శరీరం మే విచర్షణమిత్యాదేర్వివక్షితమర్థమాహ —
ఆత్మజ్ఞానేతి ।
కార్యం స్థూలశరీరమ్ , కరణాని చక్షురాదీని, తేషాం సఙ్ఘాతః సముదాయ ఇత్యర్థః ।
నను సఙ్ఘాతనిష్ఠా యోగ్యతా చేదాత్మజ్ఞానాయ ప్రార్థ్యతే, కిమర్థం తర్హి మేధా ప్రార్థ్యతే ? తత్రాహ —
మేధా చేతి ।
రోగాదిప్రతిబన్ధరహితస్య జితేన్ద్రియస్యాపి మేధాం వినాత్మజ్ఞానాసమ్భవాత్సాపి ప్రాధాన్యేనాత్మజ్ఞానార్థమేవ ప్రార్థ్యత ఇత్యర్థః । ఆత్మజ్ఞానం ప్రతి ప్రజ్ఞాయాః ప్రకృష్టసాధనత్వద్యోతనార్థో హి-శబ్దః । అత్రాచేతనస్యాప్యోఙ్కారస్య బ్రహ్మాభేదేన ప్రార్థితదానే సామర్థ్యమవగన్తవ్యమ్ ।
నను కథం తస్య బ్రహ్మాభేదః ? తత్ప్రతీకత్వాదితి బ్రూమః । కథం తస్య తత్ప్రతీకత్వమ్ ? తత్రాహ —
బ్రహ్మణః పరమాత్మన ఇతి ।
నన్వసిం ప్రతి ప్రసిద్ధకోశస్యేవ బ్రహ్మ ప్రతి ప్రణవస్య స్వస్మిన్నన్తర్భావయితృత్వరక్షకత్వాదేరభావాన్న ముఖ్యం కోశత్వమస్తి ; తత్రాహ —
ఉపలబ్ధీతి ।
యథాసిః కోశే ఉపలభ్యతే తథా ఓఙ్కారే బ్రహ్మోపలభ్యతే ; తతశ్చోపలబ్ధిస్థానత్వసామ్యాత్కోశశబ్దో గౌణ ఓఙ్కార ఇత్యర్థః ।
తదేవ సామ్యం వివృణోతి —
త్వం హీతి ।
తస్య బ్రహ్మప్రతీకత్వే శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
ప్రతీకమితి ।
దృష్ట్యాలమ్బనమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మదృష్టిఫలమాహ —
త్వయీతి ।
ఉపలబ్ధిః సాక్షాత్కారః ।
నను యద్యోఙ్కారః ప్రార్థితఫలదానే సమర్థస్తర్హి కిమితి స సర్వైర్నోపాస్యత ఇతి శఙ్కావారణర్థం మేధయా పిహిత ఇతి వాక్యమ్ । తద్వ్యాచష్టే —
మేధయేత్యాదినా ।
నను శాస్త్రాజనితా ప్రజ్ఞా లౌకికప్రజ్ఞా, తస్యాః కథం పీఠాదేరివ పిధాయకత్వమిత్యాశఙ్క్యాత్ర వివక్షితం పిధానం కథయతి —
స త్వమితి ।
ఉక్తలౌకికప్రజ్ఞామాత్రయుక్తాః సామాన్యప్రజ్ఞాః ; స త్వం సామాన్యప్రజ్ఞైరవిదితమహిమాసి ; తస్మాత్త్వం న సర్వైరుపాస్యత ఇత్యర్థః । శ్రవణపూర్వకమాత్మజ్ఞానాదిలక్షణం విజ్ఞానం శ్రుతమ్ , తత్ప్రాప్త్యవిస్మరణాదినా గోపాయేతి యోజనా । ప్రథమాదిపదేన మననజనితం జ్ఞానం సఙ్గృహ్యతే । ద్వితీయాదిపదేన రాగాదిలక్షణప్రతిబన్ధనివృత్తిః సఙ్గృహ్యతే । తదుక్తం వార్త్తికే - ‘రాగద్వేషాదిహేతుభ్యః శ్రుతం గోపాయ మే ప్రభో’ ఇతి ।
తత్కర్మత్వాదితి ।
తనోతేర్ధాతోస్తదర్థకత్వాదిత్యర్థః ।
మమేతి ।
మమాన్నపానాదికం సర్వమానయన్తీ సర్వదా సమ్పాదయన్తీ తథా సమ్పాదితం సర్వం విస్తారయన్తీ వర్ధయన్తీ వర్ధితం సర్వం చిరం దీర్ఘకాలం కుర్వాణా వర్తయన్తీ, యథా వినష్టం న భవతి తథా కుర్వతీతి యావత్ । అచిరమితి చ్ఛేదః సమ్భావనామాత్రేణ । దైర్ఘ్యం ఛాన్దసమ్ ।
కిమిత్యాహేతి ।
కిమావహన్తీత్యాకాఙ్క్షాయామాహేత్యర్థః । అత్రావహన్తీత్యాదిపదత్రయం శ్రియో విశేషణమ్ ।
నన్వావహన్తీత్యాదిపదత్రయస్య ప్రథమాన్తస్య, ద్వితీయాన్తస్య శ్రీపదస్య చ కథం విశేషణవిశేష్యభావేనాన్వయ ఇత్యాశఙ్క్యాధ్యాహారేణ యోజయతి —
శ్రీర్యాతామీతి ।
తామావహేత్యుత్తరేణాన్వయః । తతో మే శ్రియమిత్యత్ర తత ఇత్యస్య వ్యాఖ్యా మేధానిర్వర్తనాత్పరమితి ।
నను మేధానిష్పత్త్యనన్తరమేవ కిమితి శ్రీః ప్రార్థ్యతే ? తత్రాహ —
అమేధసో హీతి ।
ప్రజ్ఞాహీనస్యాపాత్రవ్యయాదినా ధనాదికమనర్థాయైవేత్యేతత్ప్రసిద్ధమ్ ; అతో మేధానన్తరమేవ శ్రీః ప్రార్థ్యత ఇత్యర్థః ।
కింవిశిష్టాం చేతి ।
పునశ్చ కింవిశిష్టామిత్యర్థః । అజాదీనాం లోమశత్వాత్తద్రూపా శ్రీర్లోమశేతి భావః ।
శ్రియమావహేతి కః సమ్బోధ్యతే ? తత్రాహ —
అధికారాదితి ।
సంనిధానాదిత్యర్థః । ఓఙ్కారస్య ప్రార్థితశ్రీప్రదానే యోగ్యతాసూచనార్థో హి-శబ్దః । మేధావినః శ్రీయుక్తస్య విద్యాప్రదానాయ శిష్యప్రాప్తిప్రార్థనామన్త్ర ఆ మా యన్త్వితి ।
తం వ్యాచష్టే —
ఆయన్తు మామితి ।
స్వస్యాచార్యత్వప్రయుక్తకీర్తిప్రార్థనామన్త్రో యశో జన ఇతి ।
తం వ్యాచష్టే —
యశస్వీతి ।
‘వస నివాసే’ ‘వస ఆచ్ఛాదనే’ ఇతి ధాతుద్వయాదుప్రత్యయః శీలార్థే । వేశ్మసు వసనశీలః పరాచ్ఛాదనశీలో వా వసుః ; అతిశయేన వసుర్వసీయాన్ , తస్మాద్వసీయసః ఈలోపశ్ఛాన్దసః ।
యద్వా ధనవాచినా వసుశబ్దేన వసుమాఀల్లక్ష్యతే ; తథా చ అతిశయేన వసుమాన్వసుమత్తరః, తస్మాదిత్యర్థః ఇత్యాశయేనాహ —
వసుమత్తరాద్వేతి ।
తేష్వితి ।
వసీయఃసు వసుమత్తరేషు వేత్యర్థః ।
విద్యాతత్సాధనప్రార్థనానన్తరం విద్యాఫలప్రార్థనాం దర్శయతి —
కిం చేతి ।
నన్వత్ర విదుషో బ్రహ్మరూపే ప్రణవే ముఖ్యప్రవేశాసమ్భవాదహం బ్రహ్మాస్మీతి జ్ఞానమేవ తస్య తస్మిన్ప్రవేశత్వేన వివక్షణీయమ్ । తస్య చామృతస్య దేవ ధారణో భూయసమిత్యనేనైవ ప్రార్థితత్వాత్పునరుక్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్య తాత్పర్యమాహ —
ప్రవిశ్య చేతి ।
వాక్యద్వయస్య వివక్షితమర్థం సఙ్క్షిప్యాహ —
ఆవయోరితి ।
భేదహేతుమజ్ఞానం నాశయేత్యర్థః ; తయోరేకత్వస్య స్వతః సిద్ధత్వాదితి మన్తవ్యమ్ ।
బహుభేద ఇతి ।
శివవిష్ణ్వాద్యనేకమూర్త్యుపేతే త్వయి పాపం నాశయామి, త్వన్మూర్తిభజనేన పాపం నాశయామీతి యావత్ ।
యదుక్తం బ్రహ్మచారిణో మామాయన్త్వితి, తదేవ దృష్టాన్తేన ప్రపఞ్చయతి —
యథేతి ।
అతో మామితి ।
త్వన్నిష్ఠాయాః సంసారశ్రమాపనయనస్థానత్వాత్తదపనయాయ మాం ప్రతి స్వాత్మానం తత్త్వతః ప్రకాశయేత్యర్థః ।
ఆదరసూచనార్థముక్తజ్ఞానం పునః సంప్రార్థ్య ముక్తిమపి తదర్థమేవ పునః ప్రార్థయతే —
ప్రపద్యస్వ చేతి ।
రసవిద్యో లోహో రసమయో భవతి, తద్వన్మాం త్వన్మయం కుర్విత్యర్థః ।
విద్యాసంనిధౌ శ్రుతస్య శ్రీకామస్య ప్రణాడ్యా విద్యాయాముపయోగం దర్శయతి —
శ్రికామోఽస్మిన్త్యాదినా ।
విద్యా ప్రకాశత ఇతి ।
ప్రకాశతేఽభివ్యజ్యతే, ఉత్పద్యత ఇతి యావత్ । యథా ఆదర్శతలే నిర్మలే ప్రతిబిమ్బం స్ఫుటం పశ్యతి, తథా పాపక్షయేణ నిర్మలాదర్శతలతుల్యేఽన్తఃకరణే బ్రహ్మాత్మానం పశ్యతీతి స్మృతేరుత్తరార్ధార్థః ॥